काठमाडौं । हालै सम्पन्न एक अध्ययनले नेपालमा डल्फिन (सोँस)को संख्या घटेको पाइएको छ । नेपाल जैविक विविधता अनुसन्धान समाजकाे अग्रसरतामा श्रावणको दोस्रो साता डल्फिन गणना गरेको थियो ।

डल्फिनको संख्या घट्नुका पछाडि पानी दुषित हुनु ठानिएको छ । त्यसका अलवा गर्मी मौसमा पानी सामान्य तापक्रमभन्दा बढ्ने हुन्छ । नदीमा पानीको धार अत्याधिक भएमा पनि डल्फिन कम पाइने अनुसन्धानकर्ताहरुको भनाइ छ ।

अनुसन्धानकर्ता त्रिभुवन विश्वविद्यालय प्राणीशास्त्र केन्द्रिय विभागका प्राध्यापक डा. मुकेशकुमार चालिसेले विशेषगरी नेपालका कणाली, कोशी, भेरी, नारायणी र चुरे पहाडको क्षेत्रसम्म एक प्रजातीका डल्फिन पाइने बताए । यसको संरक्षण गर्न सके जैविक विविद्यता संरक्षणमा टेवा पुग्ने प्राध्यापक चालिसेको भनाइ छ ।

प्राध्यापक चालिसेका अनुसार यस पटक ४८ वटा डल्फिन गणना भएकाे छ । यो संख्या सन् २०१६को भन्दा २५ ले कम हो । यद्यपी सन् २०१७मा समाजकै पहलमा डल्फिन गणना  गरेको थियो । त्यतिखेर सुख्या याममा गणना गर्दा २४ वटा डल्फिन देखिएको थियो ।

‘पानीको सतह दुई मिटर गहिराईसम्मको नदी तथा नालामा डल्फिन भेटिन्छ,’ प्राध्यापक चालिसेले भने, ‘यसो हुनु भनेको नेपाली हावापानी प्राकृतिक रुपले राम्रो हो ।’

पानीमा बस्ने भएपनि यो माछाको जातीमा पर्दैन । डल्फिन स्तनधारी प्राणी हो । यसले बच्चा जम्माउने गर्दछ । माछाको जस्तो तन्तु ‘गिल्स’ नहुने हुँदा डल्फिनले पानीमा श्वास फेर्न सक्दैन । ‘श्वास फेर्नका लागि प्रत्येक दुई मिनेटमा हावामा उर्फिन पर्ने बाध्यता छ,’ प्राध्यापक चालिसे भने, ‘पानी बाहिर उफ्रने भएर गन्न सफल भएका हौं ।’

नेपालमा डल्फिनलाई पनि संरक्षित सूचिमा राखिएको छ । २७ वटा स्तनधारी प्राणीका प्रजातीमध्य डल्फिन पनि पर्दछ । तर यसको अनुसन्धान तथा गणना हुन नसकेपछि रुची राखिएको प्राध्यापक चालिसेले रिभोसाइन्सलाई बताए ।

अनुसन्धानकोक्रममा प्रत्येक एक वा आधा किलो मिटर दुरीमा मानिस बसेका थिए । त्यसको लागि ६३ जना स्थानिय मानिस खटिएको  थियो । ति मानिसले ३७ स्थानमा डल्फिन गणना गरेका थिए तर त्यसमध्य १५ स्थानमा डल्फिन देखिएन । यद्यपी यसअघि नदेखिएका कतिपय ठाँउमा यस पटक डल्फिन पाइएको प्राध्यापक चालिसेको भनाइ छ ।

वैज्ञाकिहरुले यसलाई ‘प्लाटिनिस्टा ग्याङ्गेटिका’ नाम चिन्दछन् । प्रकृति संरक्षणकोलागि अन्तर्राष्ट्रिय संघ (आयुसियन)का अनुसार विश्वमा पाइने कूल १ सय ३८ प्रजाति तथा सहप्रजातीमा नेपालको ‘प्लाटिनिस्टा ग्याङ्गेटिका’ सूचिकृत गरेको छ । नेपालमा  ‘प्लाटिनिस्टा ग्याङ्गेटिका’ डल्फिन मात्र भेटिएको छ ।

‘डल्फिनले मानिसले झै बच्चा जन्माउने गर्दछ । वर्षमा एक वा जुम्ल्याहा बच्चा जन्माउने गर्दछ,’ प्राध्यापक चालिसेले भने, ‘यसले मानिसले जस्तै स्तनपान पनि गराउँदछ । यसकारण जलचरहरुमध्य डल्फिनको महत्व अधिक छ ।’

कतिपय अवस्थामा यसको संरक्षण हुन सकेको छैन । संरक्षण गर्न सके पर्यटकीय रुपमा पनि फाइदा हुने देखिन्छ । माछा बढी पाइने स्थानमा डल्फिन पाइन्छ । पानीको धार कम वा ताल भएको स्थानमा यसको वासस्थान मानिएको छ ।

यस पटक पानीको धार कम तथा मौसम पनि सामान्य भएको कारणले अनुसन्धानकर्ताहरुले एक सय डल्फिन पुग्ने अनुमान गरेकाे थियो । तर नतिजा फरक आएन । पुनः केही स्थानमा डल्फिन गणना गेर्ने प्राध्यापक चालिसेले बताए ।

प्राध्यापक चालिसेका अनुसार डल्फिन विहान सात ७–१० बजेको समयमा अधिक मात्रामा सक्रिय हन्छ । वर्षातकाे समयमा हावामा अक्सिजनको मात्रा बढ्छ, पानीको सतह पनि बढ्नेछ त्यसबेला डोल्फिन नदीमा देखिन्छ । त्यही समयमा डल्फिन गणना गरिन्छ । त्यतिखेर सबै ठाउँमा गणक पुगी सकेको हुन्छ ।

‘प्लाटिनिस्टा ग्याङ्गेटिका’ स्वच्छ पानीमा पाइने डल्फिन हो । यो समुन्द्र सतहदेखि चुरे पहाडको तल्लो भूभागसम्म पाइन्छ । अधिक चिसो र अधिक तातो पानीमा पाइदैन । यस अनुसन्धानबाट ति स्थानहरुको जलिय पारिस्थिति प्रणालीको बारेमा जानकारी पाउन सकिने भन्दै प्राध्यापक चालिसेले भने, ‘पानी दुषितले कतिपय माछाका प्रजाती लोप भैसकेको छ । पानी दुषित भएको स्थानमा डल्फिन नपाइनु एउटा कारण हो ।’

आयुसियनले नेपालमा पाइने डल्फिनलाई पनि खतराको सूचीमा राखेको छ । नेपालमा पाइन प्रजातीको डल्फिन समुन्द्रमा बस्दैन । समुन्द्रीको नुनिलो पानीमा बस्दैन । अनुसन्धानकाे टाेलीमा प्राध्यापक चालिसेसँगै, त्रिविका सहप्राध्यापक सुनिल खतिवडा, पुजा उपाध्यायलगायतका प्राणीशास्त्रीहरु संलग्न थियो ।

नेपालमा पाइने डल्फिन भारत, वंगलादेश र पाकिस्तान पनि पाइने गरेकाे छ ।

समाजका अनुसार डल्फिन कन्जरभेसन सेन्टरकाे सहयाेगमा गणना गरेकाे  थियाे । गणना भैइरहदा सेन्टरका अध्यक्ष भाेजराज श्रेष्ठ, उपाध्यक्ष  विजयराज श्रेष्ठ, भाेजराज ढु‌ङ्गाना र नरेन्द्र रेग्मिलगायतले अनुगमन गरेकाे प्राध्यापक चालिसेले बताए ।