विश्वराज गौतम

खगोलशास्त्रीको निरन्तर खोजका कारण सौर्य मण्डल भन्दा वाहिर अवस्थित ग्रहको नयाँ तथ्य पत्ता लाग्दै आएको छ । त्यसैको आधारमा कुनै ग्रहमा पानी, कुनै ग्रहमा अक्सिजन र कुनै ग्रहमा मानव बसोबास युक्त वातावरण रहेको हामीले सुन्दै आएका छौँ । वैज्ञानिकहरुको खोजकै आधारमा बृहस्पति र शनि ग्रह हिराले बनेको पत्ता लगाइसकेको छ ।

यसै हप्ता दी प्लानेटरी सायन्स जर्नलमा एरीजोना स्टेट युनिभर्सिटि र युनिभर्सिटि अफ सिकागोले संयुक्त रुपमा गरेको अनुसन्धानमा वैज्ञानिक लेखोट प्रकाशन भयो । त्यसले हाम्रा सौर्य मण्डल बाहिरका केही ग्रहमा हिरा र सिलिकाको बर्षा हुने गरेको रहस्य उजागर गरेको छ ।

उक्त अनुसन्धानअनुसार सौर्य मण्डल भन्दा बाहिर कार्बनको मात्रा अधिक छ । त्योसँगै उपयुक्त ताप र चापका कारणले सौर्य मण्डल बाहिरका ग्रह हिराबाट बनेको अध्ययनमा उल्लेख छ ।

यसअधि नासा, टेस र केप्लर जस्ता संस्थाले सौर्य मण्डल भन्दा बाहिरका खगोलिय पिण्डको भित्रि तथा बाहिरी बनावटको खोजी गरेका थिए । ती संस्थाहरु सौर्य मण्डल बाहिर रहेका ग्रहहरुमा जीव तथा जीवनको अवस्थामा पनि अध्ययन गर्दैछन् । तर यथेस्ट विवरण आइसकेको छैन । पछिल्लो नयाँ तथ्यले वैज्ञानिकहरु हर्सित बनेको एरिजोनास्टेट स्टेट विश्वविद्यालयले खुलासा गरेका छन् ।
एरीजोना स्टेट युनिभर्सिटि स्कुल अफ अर्थ एण्ड स्पेस एक्सप्लोरेसन (एयसयु) का प्रमुख लेखक हेरिसन एलान सटरले, ‘नयाँ तथ्यले हाम्रो सौर्य मण्डलका ग्रहहरु भन्दा बिल्कुलै फरक रहेको’ बताए ।

सिद्धान्त
नजिकको तारा मानिने सूर्यमा कार्वन र अक्सिजनको अनुपात कम हुन्छ । यी (सूर्य) ताराका ग्रहहरु मध्य पृथ्वीमा काँच बनाउन आवश्यक पदार्थ ‘सिलिकेट’ र ‘अक्साइड’ को मात्रा अधिक हुन्छ । तर हिराको मात्रा निकै कम पाइन्छ । पृथ्विमा हिराको मात्रा ०.०००१ प्रतिशत रहेको छ ।

तर सौर्यमण्डल बाहिरका तारामा कार्बन र अक्सिजनको अनुपात बढि पाइन्छ । जसले गर्दा सौर्य मण्डल बाहिरका ग्रहहरुमा कार्बन बढि मात्रामा हुन्छ र हिरा पाउने सम्भावना बढी रहन्छ ।
प्रमुख अनुसन्धानकर्ता वैज्ञानिक एलान सटर र युनिभर्सिटि अफ सिकागोका इरीन ग्रिनबर्गले भनेका छन्, ‘यदि कार्बन बढि रहेका बाहिरी ग्रहहरु पानीको सम्पर्कमा आएमा हिरा र सिलिकाले भरीपूर्ण ग्रहमा परिणत हुनेछन् ।’

परिक्षण
माथिको सिद्धान्तलाई प्रमाणित गर्न सो ग्रहको भित्री भागमा भएको जस्तै उच्च ताप र चाप युक्त प्रयोगशाला आवश्यकता पर्दथ्यो । अनुसन्धान थप निस्कर्ष पुर्‍याउन—सिद्धान्तका सह लेखक सिमको नेतृत्वमा अर्थ एण्ड प्लानेटरी मेटेरीयलस नामक प्रयोशालामा आवश्यक वातावरण निर्माण गर्न पहल गरेका थिए ।

सिद्धान्तलाई प्रमाणित गर्न प्रयोगशालामा उच्च चापयुक्त दुईवटा स्थिर हिराको बीचमा सानो खाली ठाउँ राखिएको थियो । त्यसपछि ‘सिलिकन कार्वाइड’लाई पानीको मिश्रण बनाएर दुईवटा कार्वनको बीचमा उच्च चाप दिइएको थियो ।

त्यसपस्चात् प्रयोगलाई नियन्त्रण गर्न आर्गाेन नेशनल ल्याबोरेटोरीमा लेजर हिटिङ्ग गरियो । लेजरले यसरी उच्च चापमा रहेको प्रयोगमा ताप प्रदान गर्दा ‘एक्स रे’ को मापन गरियो ।
अन्त्यमा, सिद्धान्तमा भने जस्तै उच्च चाप र तापमा सिलिकन कार्वाइड र पानीको प्रतिक्रिया भयो र यसबाट हिरा र सिलिका बनेको थियो ।

बसोबास योग्य कि अयोग्य
अहिले सम्मकै खोजअनुसार सौयमण्डल बाहिरका ग्रहमा जीव नभेटिए पनि जीवनको सम्भावना खोजी भइरहेको छ । वैज्ञानिकहरुका अनुसार यसरी कार्बनको मात्रा बढि रहेको ग्रहमा हिरा पाउने सम्भावना धेरै रहे पनी बसोवास योग्य वातावारण रहने सम्भावना कम रहेको देखिएको छ ।

जसरी पृथ्वीमा अक्सिजन, पानी, ठिक्क ताप र अन्य वातावरण बसोवास गर्न आवश्यक छ, अन्य ग्रहमा चाप र ताप बढि हुनाले पृथ्वीमा जस्तो जीवको लागि उपयुक्त वातावरण नभएकोले बसोबास अयोग्य भएको वैज्ञानिकहरुको दावी छ ।

यसबारेमा थप तथ्य उजागर गर्न ‘जेम्स वेभ स्पेस टेलिस्कोप’ र ‘नान्सी ग्रेस रोमन स्पेस टेलिस्कोप’ले मुख्य भूमिका खेली रहेका छन् ।