नेपालको चिकित्सा विज्ञानको क्षेत्रमा एक कुशल, अनुभवी र अंग्रणी स्थानमा आउने व्यक्तित्व हुनुहुन्छ–डा. चक्रराज पाण्डे । बुवा स्व. सत्यचन्द्र पाण्डे र आमा स्व. विष्णुलक्ष्मी पाण्डेको कान्छो पुत्रको रुपमा जन्मने सौभाग्य मिलेको बताउनु हुने पाण्डे, सिन्धुपाल्चोकको एउटा सामान्य कृषक परिवारमा जन्मिएर पनि नेपालको चिकित्साक्षेत्रमा उल्लेखनिय योगदान पु¥याउँदै आइरहनुु भएको छ । सन् १९८०को एसएलसी बोर्डमा छैठौं स्थानमा पर्न सफल भएपछि उहाँले अमृत साइन्स कलेजमा विज्ञान विषय लिई अध्ययन पुरा गनुभयो । त्यसपछि टर्कीको हाजिमेते विश्वविद्यालयमा सात वर्ष मेडिकल र पाँचवर्ष हाडजोर्नीमा गरि बाह्र वर्ष चिकित्सा विज्ञानको क्षेत्रमा विशषेज्ञता हासिल गर्नु भयो । उहाँले टर्कीमा पहिलो विदेशीको रुपमा पढेको र बेस्ट रेजिडेण्ट अवार्ड पाएको बताउँनुहुन्छ । विभिन्न देशहरुसँग आवध चिकित्सा विज्ञानको क्षेत्रसँग सम्वन्धित अमेरिकन एकाडेमी अफ् अर्थोपेडिक सर्जनको इन्टरनेशनल, स्पोर्टस् इन्जूरी र रिह्यावेटन सेन्टरको सदस्य र एसिया निक सोसाइटी(संस्थापक सदस्य), साइन अर्गनाइजेनको नेपालको लागि निर्देशक रुपमा संग्लग्न हुनुहुन्छ । नेपालमा आइसकेपछि डा. बासकोटासँग बिएनवि अस्पतालमा पाँच वर्ष काम गर्दैगर्दा चावहिलको मेडिकेयरमा अर्थोपेडिक डिमापमेन्ट खोलेर ठूलो सफलता पाएको बताउनुहुन्छ । झण्डै १६ वर्षको अनुभवपछि नेपालमा ‘स्टेट अफ हार्ट इन्सिच्यूसन’ हुनु पर्दछ भनेर ग्राण्डी इन्टरनेशनल अस्पतालको अवधारण विकास गरि, ‘नेपालको निजीक्षेत्रको अहिलेसम्मकै ठूलो र सुविधासम्पन्न मानिएको ग्राण्डी अन्तर्राष्ट्रिय अस्पताल खोलेको बताउँनुहुन्छ ।’ अमेरीका, क्यानाडा, वेलायत तथा विभिन्न देशका नेपाली र चिकित्सहरुले प्रवद्र्धक गर्ने गरि ग्राण्डी इन्टरनेशनल अस्पताल उच्च प्रविधिको प्रयोग गरेर सस्तो स्वास्थ्य सेवा प्रदान गर्ने उद्देश्यले सञ्चालित ग्राण्डी अस्पतालमा उहाँ मेडिकल डाइरेक्टरको रुपमा कार्यरत हुनुहुन्छ । विदेशमा पढाईको दौरान आफ्ना जन्मदिने आमा बावुको मृत्युमा पनि पैसा अभावको कारण स्वदेश आउन नपाएको दुखेसो पोख्नुहुन्छ । ‘जीन्दगी शून्यबाट सुरुभई शून्यमा नै विलय’ हुने मान्यता राख्नुहुने डा. पाण्डेसँग रिभोसाइन्सको लागि माधवप्रसाद तिवारी र लक्ष्मण नेवाले गरेका कुराकानीको सम्पादीत अंशः

ग्राण्डी अन्तर्राष्ट्रिय अस्पतालको सेवासुविधा अन्य अस्पतालभन्दा के कुरामा फरक छ ?
– ग्राण्डी अन्तर्राष्ट्रिय अस्पताल नेपालको स्वास्थ्य सेवाका लागि एउटा बेन्च मार्क होस् र नयाँ पुस्ताले गर्व गर्न सक्ने एउटा संस्था निर्माण गरौँ भनेर ९४ भन्दा बढी सेयरहोल्डरले मिलेर खोलेको संस्था हो । अन्तर्राष्ट्रियस्तरको सेवासुविधा दिने भए तापनि हामीले बिरामीका लागि सस्तो र सुलभ बनाएका छौँ । हामीसँग उपचार मात्र हैन प्रविधि पनि अन्तर्राष्ट्रियस्तरको रहेको छ । हामी बिरामीलाई माया र सहानुभूति दिएर उपचार गर्छौँ ।

ग्राण्डीमा आउने बिरामीले जीवनको बढी आशा गर्न सक्छन् ?
–यो अस्पतालको भनाइ नै के हो भने एउटा बिरामीलाई सकिन्छ भन्ने राम्रो उपचार दिने , सकिँदैन भने समयमै अन्य अस्पतालमा सिफारिस गर्ने वा अन्य अस्पतालमा विशेषज्ञलाई बोलाई तत्काल उपचार दिने हाम्रो नीति हो । हामीले सक्ने मात्र सक्ने भन्छौँ र नसक्ने कुरालाई सुझावसहित बिरामीको अफन्तलाई जानकारी दिन्छौँ तर अन्य अस्पतालको जस्तो झुलाउने काम हामीबाट हुँदैन । अहिलेसम्म अस्पतालमा आउनुभएका बिरामी महानुभावको प्रतिक्रिया सुन्दा उहाँहरू खुसी हुनुहुन्छ र रोगलाई जितेर फर्कनुभएको छ ।

ग्राण्डीमा सबै उपचार सम्भव छ ?
–झन्डै झन्डै यस अस्पतालमा सबैखाले उपचार सेवा उपलब्ध छ । रेडियो थेरापीबाहेकका सबै उपचार ग्राण्डीमा सम्भव छ । हामीकहाँ मुटुको ओपन हार्ट सर्जरीदेखि लिएर जोर्नी प्रत्यारोपणसम्मको काम हुन्छ र हरेक क्षेत्रका अनुभवी र प्रख्यात डाक्टरहरू हाम्रामा काम गरिरहनुभएको छ । हामीसँग रोगसँग सम्बन्धित बाइस वटा विभागनै स्थापना गरेका छौँ ।

गरिब तथा मध्यमवर्गीय नेपालीलाई कसरी सेवाको पहु“चमा पु¥याउनुहुन्छ ?
–अन्य प्राइभेट अस्पतालहरूको भन्दा ग्राण्डीमा महंँगो गरेको छैन । अझ केही उपचारमा हामीले अन्य अस्पतालको भन्दा सस्तो गरेका पनि छौँ, जस्तै सिटी एमआरआइ अन्तको भन्दा उच्च प्रविधिको भए पनि अरू ठाउँको भन्दा १५ प्रतिशत सस्तो छ । हामीले गरिब र मध्यवर्गका नेपालीको उपचारका लागि पनि केही व्यवस्था मिलाइसकेका छौँ । डाक्टर अस्पतालका तर्फबाट केही छुटको व्यवस्था मिलाइएको छ ।

अन्य अस्पतालस“ग पनि समन्वय हुन्छ कि ?
–हाम्रो देशमा धेरै राम्रा अस्पताल खुलेका छन् । ती सरकारी क्षेत्रमा पनि छन् र गैरसरकारी क्षेत्रमा पनि छन् । राम्रा डाक्टर यत्रतत्र छरिएर रहेका छन् । हामी तीसँग प्रतिस्पर्धा हैन मिलेर कसरी राम्रो स्वास्थ्य सेवा उपलब्ध गराउने भन्ने विषयमा सजग छौँ । इमानदारीको हिसाबमा एकार्कामा सहयोग गरेर अघि बढ्छौँ ।

ग्राण्डीका डाक्टरहरू सबै नया“ छन् कि अन्य अस्पतालबाट पनि लिनुभएको छ ?
–धेरै डाक्टरहरू लिएका छौँ तर अर्को संस्था नै बिग्रने गरी डाक्टर लिएको छैन र लिने छैनौँ पनि । केसम्म चाहिँ हो भने हाम्रामा समस्या पर्दा अनुभवी डक्टारहरूको साथ र सहयोगको अपेक्षा गरेका छौँ । अन्य अस्पतालको भन्दा राम्रा र उच्च प्रविधि हामीसँग छन् । त्यसको प्रयोगका लागि मात्रै भए पनि म उहाँहरूलाई निम्ता दिन चाहन्छु । यहाँको जस्तै प्रविधिहरूले काम गरिरहेका ठाउँमा छ र बिरामीले उसैबाट उपचार पाउँछ भने हामी त्यस्तो अवस्थामा बिरामीलाई त्यही सिफारिस गछौँ ।

नाम, सेवा र प्रविधि अन्तर्राष्ट्रियस्तरको भएको भन्नुभएको छ । केही अन्तर्राष्ट्रिय अस्पतालस“ग पनि समन्वय छ कि ?
–हाम्रो समिति भेज अस्पताल थाइल्यान्डसँग केही व्यवस्थापकीय सहकार्य छ जसमा उहाँहरूले अस्पताल कसरी सञ्चालन गर्ने, व्यवस्थापकीय हिसाबबाट कसरी अघि बढ्ने र उपयुक्त बाटो कसरी अवलम्बन गर्ने भन्ने विषयमा हामीहरूलाई सहयोग गरिरहनुभएको छ । साथै अन्य विश्वविद्यालयका प्राध्यापकसँग पनि हाम्रो सहकार्य हुँदै छ । हामी विदेशका राम्रा र नयाँ आइडियालाई रूपान्तरण गरेर प्रयोग गर्दै जानेछौँ ।

ग्राण्डी सञ्चालनमा आएपछि दुईवटा चर्चा चल्यो, एउटा चक्रपथ बाहिर भयो र अर्को चाहि“ मह“गो भयो भनेर यसमा अस्पतालको धारणा के हो ?
–हेर्नुस्, अन्य अस्पतालभन्दा हाम्रो हरेक कुरा कि त सस्तो छ नभए उस्तै छ, त्यही भएर अन्यले भनेको जस्तो महंँगो छैन । हो सरकारी स्तरको जस्तो सस्तो चाहिँ छैन तर अन्य प्राइभेट जस्तो महंँगो पनि छैन तर एउटा वर्गले यस अस्पताल महंँगो छ भनेर हल्ला चलाएको प्रति हामी एकदमै दुःखित छौँ । यस हल्लाको पछि नलाग्न र एक पटक सेवा लिएर हेर्न म हाम्रा नेपाली दाजुभाइ तथा दिदी बहिनीमा आग्रह गर्छु । अर्को कुरा, हा्रमो अस्पतालमा बढेको बिरामीको चापलाई हेरेर के भन्न सकिन्छ भने अन्यभन्दा ग्राण्डी सस्तो छ भन्ने जनमानसमा परिसकेको छ । अर्को टाढा भन्ने कुरामा सबै अस्पताल न्युरोडमा खोल्न त सम्भव छैन । अस्पताल खोल्नका लागि आवश्यक पूर्वाधार त हुनुप¥यो । त्यसकारण हामी चक्रपथबाट २५ सय मिटर जतिमात्र भित्र छौँ, यसलाई टाढा भन्न मिल्दैन । हामी जहाँ रहेका छौँ सफा हावा छ र शान्त वातावरण पनि छ । मान्छेहरू उपचारका लागि बैंकक र सिंगापुर गइरहेका छन्, यो कसरी टाढा हुन्छ ?

अस्पताल सञ्चालनका क्रममा राज्यका निकायहरूको सहयोग कस्तो पाउनुभयो ?
–अस्पताल सञ्चालनका लागि पूरा गर्नुपर्ने प्रक्रियामा केही गाह्रो पक्कै भएको छ । हाम्रो कर्मचारीतन्त्र कस्तो छ भन्ने कुरा त तपाईलाई नै थाहा भएको कुरा हो तर म के भन्न चाहन्छु भने हामी एकले अर्काको नराम्रो कुरा गरेर सँगै काम गर्न सक्दैनौ । त्यसकारण सबैले सबैको राम्रो गरेर अघि बढ्नुपर्छ । हामीलाई राज्यको सहयोग बढीभन्दा बढी सहयोग चाहिन्छ र हामी माग्न निरन्तर गइरहन्छौँ । दुवैका कमजोरीलाई सुधार्दैै अघि बढ्नुपर्छ ।

राज्यको स्वास्थ्य नीति र व्यावहारिकताबारे तपाईंको धारणा के ?
–बोल्नु र गर्नुमा धेरै फरक छ । यहाँ हचुवाको भरमा बोल्ने र त्यसपछि केही गर्न खोज्ने प्रचलन छ तर जे काम गर्ने हो वा लक्ष्य निर्धारण गर्ने हो त्यसका लागि कहाँ कसरी के के गर्ने भन्ने विषयमा त क्लिएर पिक्चर चाहियो नि । हामीलाई चाहिने सबै कुरा अर्थात् पूर्वाधार तय भएपछि काम सुरू गर्नुपर्छ । यसो भन्दैमा सरकारले केही गरेन भन्ने छैन । राज्यको नीतिअनुसार नै बालमृत्यु दर र मातृ मृत्युदर घटेको छ । केही काम पनि भएका छन तर अझै काम गर्न सक्ने ठाउँ छन् । राज्यले निजी क्षेत्रका अस्पताललाई केही सहुलियत प्रदान गरेर सबै नेपालीको पहुँचमा स्वास्थ्य पु¥याउन बाध्यकारी नियम बनाएर पनि लागु गर्न सक्छ तर, राज्यले यसतर्फ त्यति ध्यान दिन सकेको पाइँदैन ।

राजनीतिक सङ्क्रमणको प्रभाव स्वास्थ्य क्षेत्रमा पनि परेको छ ?
–निश्चित रूपमा परेको छ । नेतृत्व नभएपछि सबै कुरा भद्रगोल त हुने भैगयो । त्यसकारण हामीले संवादलाई बढी जोड दिनुप¥यो । हरेक मानिसको फरक विचार हुन्छ । त्यही फरक विचारलाई छलफलको माध्यमबाट साझा विचार बनाउन सक्छौँ । त्यसकारण त्यतातर्फ राजनीति अघि बढ्नु आवश्यक छ ।

तपाई एक विज्ञानको विद्यार्थीको नाताले नेपालमा विज्ञान तथा प्रविधिको विकास धिमा गतिमा हुनुलाई को बढी दोषी देख्नुहुन्छ ?
–दोषी भन्दापनि मिहिनेत गर्नु प¥यो । विकास गर्नलाई विचार हुनु प¥यो । जस्तो कुनै मानिस विहान ओछ्यानबाट उठ्न कति ग्राहो हुन्छ उसलाई । राती दाँत माझेर सुत्ने कुरा गरौं । कति जनाले दाँत माझ्छ । त्यसैले हाम्रो बानी व्यवहार परिवर्तन गर्न प¥यो । त्यसकालागि मिहिनेत चाहियो । खट्न सक्नु प¥यो । भोकै पेटमा भएपनि काम गर्न सक्नु प¥यो । आफूलाई कावुमा राख्न सक्नु प¥यो । ज्ञान र विवेकका कुरा भयो भने अगाडि बढ्न चान्स मिल्छ । यदि विरुवा रोपेको छ वरीपरी मलजल छैन भने त्यो विरुवा सप्रन्छ त ? अहिले हाम्रो स्थीति पनि त्यस्तै छ । हामीले यस्तो ठाँउमा पढ्यौं वरीपरि मलजल नै छैन् । त्यसैले विज्ञान तथा प्रविधिको विकासको लागि लगानी बढाउनु प¥यो । विज्ञानको आधार भनेको मिहिनेत नै हो त्यसकारण हामीले पनि मिहिनेत गर्नु प¥यो । प्रयोगशालाहरु चाहियो त्यो विद्यार्थी वा आम मानिसले गर्ने नभई राज्यले व्यवस्थापन गर्ने हो । यसमा विश्वविद्यालयको पनि भूमिका हुन्छ । त्यसका लागि दुरदृष्टि भएका मानिस चाहिन्छ ।

त्यसो भए नेपालमा दुरदृष्टि मानिस नभएको भन्न खोज्नु भएको हो ?
–होइन् । नभएको भन्न पनि मिल्दैन । यदि भएकाहरुको पनि गृहकार्य पुगेको छैन । राज्यको नीति निर्माण तहमा बसी सकेपछि काम गर्न प¥यो भन्न मात्र खोजेको हो ।
विदेशमा पढेर आएका कति जनालाई देशमा हामीले स्थान दिऔं । आफ्नो देशमा काम गर्छु भनेर आएका छन् । तर पाँच मिनेट टिक्न नपाउँदै उ अन्यत्र जान बाध्य बनाइन्छ । त्यस्ता काम कसले ग¥यो त ? पढेको गुनेका मानिसलाई त फकाउनु प¥यो । उनीहरुलाई भविश्य देखाउन सक्नु प¥यो । काम नपाए पछि उ फर्केर जान तयार हुन्छ । यसकारण एउटा लिडरले वरीपरीका मानिसहरुलाई रिजाउन सक्नु पर्छ । यदि उसले सक्दैन भने त्यो त काम लाग्दैन । यहिमा हाम्रो देशको कमजोरी भयो । नत्र भने हाम्रो देश कसरी गरिव हुन्छ त ? यतिका विदेशी पर्यटक आइरहेको छ । जलासयको ठूलै भण्डारन छ । हामीले हिमालमात्र देखाएर भएपनि पैसा बटुल्न सक्छौ । त्यसकालगि दुरदृष्टि भएको लिडरसिप चाहिन्छ । मिहिनेत भन्दा अर्को विकल्प कुनै छैन जस्तो लाग्छ ।

भनेपछि विश्वविद्यालयको प्राज्ञ र विद्यार्थीहरुले मिहिनेत गर्दै जाने तर नेतागणले केहि योजना नबाउने भएपछि हाम्रा सन्ततिहरुको भविश्य सुनिश्चित छैन हैन त ?
–त्यसका लागि मिहिनेत गर्नु पर्छ । नीति निर्माण तहमा बसेका दलहरुले नै हाम्रा सन्ततिको भविश्य सुनिश्चित गर्नुपर्छ । यसकुरामा हामी छिन्नभिन्न हुने नभई उनीहरुलाई यस्ता कुरामा सहमत गराउन सक्नु पर्छ । कुनै पनि देशको विकास भनेको बिस वा चालिस वर्षको हिसाव हुनुले पनि धेरै अगाडि बढ्न मद्दत हुन्छ । यदि त्यस्तो भएको भए म लगायत अन्यले यतिका लगानी गरेर देशमा अस्पताल खोल्नु पर्ने जरुरत पर्दैनथ्यो । यसमा गर्ने लगानी बैंकमा राखेर व्याजले घर खर्च चलाए भै हाल्थ्यो नि ! तर कसै नै कसैले त गर्नु प¥यो । हेर्नुुस् ! हाम्रो जीवन शून्यबाट शुरु भई शून्यमा गई विलिन हुन्छ । यहि दुई शून्यको विचमा काम गर्ने हो । त्यसैले शून्यभन्दा अधि र यसभन्दा पछि हामीले काम गर्ने ठाँउ छैन् । काम अरुकोलागि पनि हुनु पर्छ—त्यसैकालागि मैले काम गर्दैछु । काममा प्रतिवद्धताको जरुरत पर्दछ त्यो हाम्रा नेताहरुमा हुनु जरुरत छ ।

तपाई स्वदेशी तथा विदेशी शिक्षा हासिल गरेको अनुभवको आधारमा अहिले नेपालमा अनुसरण गरिएको शिक्षा नीतिले के हाम्रा भावी पुस्तालाई अग्रणी स्थानमा राख्न मद्दत गर्छ जस्तो लाग्छ यहाँलाई ?
–शिक्षाले कुरा मात्र कुरा शिकाएर हुदैंन । शिप शिकाउनु प¥यो । यदि हामीले राम्रा प्लम्वर वा ड्राइभर उत्पादन मात्र ग¥यौं भने पनि त्यसले राम्रो नतिजा ल्याउँछ । जर्मनमा के हुन्छ भने कुनै विद्यार्थीले पढाईमा राम्रो गर्न सकेन भने उसलाई कुनै शिप सिकाइन्छ । त्यसमा डाक्टर वा अन्य कसैको छोरा वा छोरी हुन्छन् । पढाइमा राम्रो गर्न नसक्ने मानिस अन्य क्षेत्रमा राम्रा भएका धेरै उदाहरणहरु पनि छन् । तर हाम्रो देशमा यस्तो संस्कार छैन । हेर्नुस् ! प्ल्मवर मात्र भनेर हेर्नु हुदैन, उसले ठू–ठूला भवनहरुको प्ल्मविङ्ग गर्ने काम गर्नु पर्छ । त्यसकालागि निकै वुद्धि लगाउनु पर्ने हुन्छ । तर हाम्रो देशको शिक्षाले शिप भन्दा ज्ञान मात्र बाढ्ने काम गरको छ ।

अन्तिममा, एउटा असल चिकित्सक हुनलाई के–कस्ता गुण आवश्यक छ र नेपालका कति प्रतिशत चिकित्सकहरुमा यस किसिमको गुण पाइन्छ ?
–पहिलो कुराः पढ्न प¥यो । दोस्रोः राम्रो ट्रेनिङ्गबाट आउनु प¥यो । तेस्रोः लगातार पढी रहन सक्नु प¥यो । यदि भर्खरै कामबाट घर पुगेको भएतापनि पुनः अस्पताल आउने इच्छा शक्ति हुनुप¥यो र आलश्यतालाई जित्न सक्नु प¥यो । यसका अलावा चिकित्सकले एउटा संक्रमण समयमा गरेको निर्णयले विरामी बाँच्ने वा मृत्यु हुनेमा भर पर्छ । चिकित्सा क्षेत्र एउटा संम्वेदनशिल क्षेत्र भएकोले यहाँ चिकित्सकले विरामीको उपचार भरे वा भोली गर्छु भनेर साँच्ने अवस्था आउदैन । यसर्थ, असल चिकित्सक हुनुलाई मिहिनेति, विरामीलाई माया गर्न सक्ने, सधै पढिरहन सक्ने, आफ्नो कमजोरीलाई तुरुन्त आत्मसात गर्न सक्ने, अनुसन्धानमा तल्लिन भइरहन सक्ने, र आफ्नो सहयोगीहरुको कुरालाई सुन्न सक्ने हुनुपर्छ । यसकारण कुनै पनि गीत राम्रो हुनुलाई जति कुराको आवश्यक्ता पर्छ चिकित्सा क्षेत्रमा पनि सवैको सहकार्य र सदभाव हुन जरुरि हुन्छ ।

(रिभोसाइन्स वर्ष ३ अंक ७मा प्रकाशित)