मणि रत्न शाक्य उप–महानिर्देशक मौसम पूर्वानुमान महाशाखा त्रिभूवन अन्र्तराष्ट्रिय विमान स्थल, एयरपोर्ट

मणिरत्न शाक्य, नेपालको जल तथा मौसम विज्ञान पूर्वानुमान महाशाखाको परिचित नाम हो । वुवा डानरत्न शाक्य र आमा कान्छीमायाँ शाक्यको एक्लो छोरा रुपमा परिचित उहाँ काठमाडौं जिल्लाको लगनटोलमा सन् १९५६ जून २४ मा जन्मेको हो । जीवनका महत्वपूर्ण क्षणहरु सवै मौसम विज्ञानमा सर्मपित गर्ने सोचका धनि शाक्यले सन् १९८१मा त्रिविवि किर्तिपुरबाट एम. एस्सी मौसम विज्ञानमा गोल्ड मेडलिस्ट विजेता बने । काठमाडौं घण्टाघरमा अवस्थित त्रिचन्द्र कलेजबाट जागिरे जीवन शुरुवात गरेका शाक्यले ग्क्ब्क्ष्म् मा प्रोजेक्ट मौसम विज्ञ भएर काम गरेको बताउनुहुन्छ । त्यसपछि उहाँ सन् १९८६मा जल तथा मौसम विज्ञान महाशाखा बबरमहलमा कार्यरत हुनुभई अहिले शाक्य नेपालको मौसम पूर्वानुमान महाशाखाको उप महानिर्देशक पदमा करिव ५ वर्ष देखि कार्यरत हुनुहुन्छ । यसै सन्र्दभमा रिभोसाइन्सले उहाँसँग गरको कुराकानीको सम्पादित अंशः
यहाँले मौसम विज्ञान रोज्नुको कारण ?
जतिखेर मैले कलेज पढ्दै थिए त्यती खेर यो विषय बिल्कूलै नयाँ थियो र मेरो पनि मौसम विज्ञान पढ्ने इच्छा थियो । घरको इच्छा इन्जिनियर पढाउने थियो तर मेरो भने मौसम विज्ञान पढ्ने नै थियो । यसैले होला सायद मौसम विज्ञानमा आज पनि उतिकै चाख छ मलाई ।
मौसम विज्ञानलाई जनमानसले कसरी हेर्ने ?
यसमा दुई किसिमले हेर्न सकिन्छ । विगत ४÷५ वर्ष अघि घाम लाग्छ भन्यो भने पानी पर्ने, पानी पर्छ भन्यो भने घाम लाग्ने हुन्थ्यो । पछी सुधार त गरियो तर एकूरेसी ९ब्अअगचबअथ० भएन् । हामीले धर्तीमा बसेर आकाशका कुरा गर्ने हो । मौसम भविश्यवाणी सय प्रतिशत ठीक भइदिइएको भए यो अहिलेसक्म अध्ययनको विषय हुने थिएन् । अहिलेपनि अमेरिका र जापान लगाएत देशहरुमा मौसम विज्ञानलाई अध्ययनकै विषय मानेर, मौसम भविश्यवाणी कसरी गर्ने भन्ने कुरा उठी रहेको अवस्था छ । त्यसकारण म मौसम भविश्यवाणी अत्यन्तै आवश्यक र अध्ययनशील छ भन्ने गर्दछु । हामीले जति मिलाएपनि वा जति गरेपनि अझै धरै गर्न बाँकी नै छ । यो अत्यन्तै रमाइलो विषय पनि हो ।
भने पछि जनमानसले मौसम भविश्यवाणी अझै अध्ययनकै विषय हो भन्ने नवुझेको हो त ?
हो । हामीले गरेको मौसम भविश्यवाणी नमिलेको भन्न मिल्दैन, आजभोली ६०—७० प्रतिशत हाराहारी मिली रहेको छ । निश्चत ठाउँमा आज पानी पर्छ वा पर्दैन, घाम लाग्छ वा लाग्दैन त्यो हामीले भन्न सक्दैनौ तर अधिराज्यभरको सामान्य मौसम भविश्यवाणी भने हमी गर्न सक्षम छौ ।
त्यसो भए नेपालमा मौसम भविस्यवाणी कसरी गरिन्छ ?
नेपाल अधिराज्यको मौसम पूर्वानुमान तथा भविश्यवाणी गर्न, नेपालको विभिन्न स्थानको मौसमी गतिविधि अध्ययन गरिन्छ । नेपालको मौसमलाई बाह्य देशको मौसमी गतिविधिले पनि प्रभाव पार्ने भएकोले आफ्नो वरिपरिका छिमेकी देशहरुको विभिन्न स्थानको मौसमको अध्ययन गरिसकेपछिमात्र नेपालको मौसम भविश्यवाणी गरिन्छ । जस्तैः नेपालको मासमी गतिविधिलाई प्रशान्त महासागरमा देखा पर्ने एलनिनोले पनि असर पार्छ । त्यस्तै नेपाल भन्दा धेरै टाढा पश्चिम दिशातीर रहेको मूमध्य सागर र त्यसको आसपासमा रहेको यूरोप महादेशको मौसमी गतिविधिका कारण नेपामा कति वर्षा हुृन्छ र कति तापमान हुन्छ भन्ने कुराको थाहापाउन सकिन्छ ।
कुनै पनि निस्चित स्थानको भविश्यवाणी गर्न नसक्नुका कारण ?
त्यस्तो किसिमको मौसम भविश्यवाणी गर्न गणितिय प्रविधि अपनाउनु पर्ने हुँन्छ । गणितिय पद्धती ९ल्गmभचष्अब िँयचभअबकतष्लन० प्रविधि अपनायमा भोलीको निश्चत ठाउँको भविश्यवाणी गर्न सकिन्छ ।
नेपालमा मौसम विज्ञानको सम्भावना देख्नु भएको छ ?
छ । अव हामीले धेरै काम गदैछौ, जस्तो फिनल्याण्डसँग मिलेर ९ीष्नजतष्लन० विजुली चम्कने, चट्याङ पर्ने जस्ता कुराहरुमा अध्ययन गर्दैछांै । त्यस्तै ९ध्यचमि द्यबलप० विश्व बैंकसँग मिलेर क्लाईमेट चेन्ज प्रोजेक्ट ९ष्mिबतभ अजबलनभ उचयवभअत० अन्र्तगत २० औ करोड पर्ने वेदर राडर ९ध्भबतजभच च्बमबच० उपकरण हामीले राख्दै छौं । यो राखेपछि त्यस ठाँउको सम्पूर्ण मौसम जानकारी प्राप्त गर्न मदत मिल्नेछ । यो राडर राख्ने काम अवको १÷२ वर्ष भित्र पुरा हुन्छ । अर्को सार्क ९क्ब्ब्च्ऋ० मिलेर त्यस्तै खालको अन्य उपकरण हामी भित्राउदै छौं ।
हामीसँग कस्ता कस्ता प्रविधि छन ?
अहिले हामीसँग ऋजष्लब क्बतभििष्तभ र क्ष्लमष्बल क्बतभििष्तभ छन् । यसको मद्दतले हामी कोठामै बसेर अधिराज्य भरको मौसम भविश्यवाणी गर्ने गर्दछौं । अहिले मौसम भविश्यवाणी मिल्दै आएको पनि छ ।
नेपालको मौसम भविश्यवाणी नयाँ हो की पूरानै ढर्राको ?
संंसारमा जहाँ जे जसरी गरिरहेको छ, हामीले पनि त्यसरी नै मौसम भविश्यवाणी गर्ने हो । सवै उही प्रविधि हो, तर हामी कहाँ कोहि मेथोड ९ःभतजयम० भने पूरानै पै्रविधि अन्र्तगत नै गर्ने गर्दछौं । जस्तो सर्फेस म्याप ९क्गचाबअभ mबउ० हातले खिच्ने काम गर्दछौं । यो प्रविधिबाट हामीले उच्च वा न्यून बायूमण्डलीय चाप ९ज्ष्नजरीयध एचभककगचभ० थाहा पाउन सकिन्छ । यस प्रविधिलार्य विकसित राष्ट्रहरुमा कम्प्यूटरले गर्ने गरिन्छ तर हामीले हातले गरिराखेका छौ– हातले गर्दा यो झनै राम्रो हुन्छ । यो प्रविधि बाहेक अन्य सवै प्रविधि मोर्डेन टेक्नोलजी ९ःयमभचल त्भअजलययिनथ० मै आधारित नै छ । अहिले हामीले सेटिलाइट डिस्ट्रिब्यूसन सिस्टम ९क्बतभििष्तभ म्ष्कतचष्दगतष्यल क्थकतझ० बाट प्राप्त तस्विर हेरेर नै नेपालको मौसम भविश्यवाणी गर्ने हो । विश्वमा फोटो नहेरी मौसमको सम्पूर्ण जानकारी लिने प्रविधि पनि छ, त्यो प्रविधि अपनाउन राडर चाहिन्छ, जुन हाम्रो देशसँग छैन । त्यस्तै हामीले भरखर भरखर गणितिय प्रविधि ९ल्गmभचष्अब िःयमभष्लिन० शरु पनि गरिसकेका छौ । यो प्रविधिमा हामी कुनै पनि ठाँउको डेटा कम्प्यूटरलाई दिएपश्चात कम्प्यूटर आफैले अनुमानित मोडलिङ ९ःयमभष्लिन० गर्छ । त्यसैको आधारका मौसमा भविश्यवाणी गर्दा धेरै मिले गरेको पाइन्छ ।
तपाईहरुले कस्तो किसिमका काम गर्नु पर्दछ ?
हामीले नेपालका लागि मौसम पूर्वानुमान गर्ने, त्यो दिनको दुई पटक बिहान ६ः०० बजे र बेलुका ६ः०० बजे गर्दछौं । बिहान छ बजे दिदा दिनभरीकोलागि हुन्छ भने बेवुकी ६ः०० बजे दिदा रातभरीको लागि हुन्छ । अहिले हमीले प्रत्येक १२÷१२ घण्टामा मौसम भविश्यवाणी गर्ने गर्दछौं ।
यो घण्टा÷घण्टामा हुनु पर्ने होइन् र ?
हामी हवाइ उडानको लागि प्रत्येक आधा÷आधा घण्टामा मौसम भविश्यवाणी दिने र जनमानसलाई प्रत्येक १२÷१२ घण्टामा दिने गर्दछौं ।
जनमानसलाई प्रत्येक घण्टामा दिन नसक्नुको कारण ?
त्यो अवस्था हामीले सृर्जन गर्न सकिरहेका छैनौं । तर तुरुन्तै ६÷६ घण्टा वा ३÷३ घण्टामा दिनु त्यती आवश्यक पनि पदैन्, तर कसैले सोधेमा हामी भन्छौं पनि ।
अन्य देशहरुमा त प्रत्यक ३÷३ घण्टामा मौसम भविश्यवाणी हुन्छ भन्छन् नी ?
त्यो हुन्छ । तर, हमी पनि नसक्ने अवस्था छैन । त्यसको लागी जनशक्तिको आवश्यक्ता पर्दछ । हामी अहिले पनि २४ घण्टा सिफ्टवाईज काम गरिरहेको छौं ।
नेपाल सरकारलाई तपाईहरुले कार्यक्रम प्रस्ताप गर्नु पर्ने होइन र ?
हो । तर हामीले अहिले प्रस्ताप गरेका छैनौं । त्यसरी अप डेट हुनुलाई सुविधा र म्यानपावर धेरै चाहिन्छ । देशले पूरा गर्न सकेमा, त्यो हामी गर्न सक्षम छौ ।
जनमानसमा मौसम भविश्यवाणी त्यती मिल्दैन भन्छन्, त्यसलाई तपाई कसरी आश्वस्त पार्नु हुन्छ ?
जनमानसमा एक पटक नकारात्मक सन्देशको प्रभाव परिसकेपछि त्यो पछि जतिसुकै राम्रा काम वा मौसम भविश्यवाणी गरेपनि त्यो स्वीकार गर्न गाह्रो हुन्छ । त्यसैपनि हामी सय प्रतिशत मिलेको छ भन्दैनौं । हमीले ९एचभ ःयलकययल० मौसम शरु हुने बेलामा जुन बैशाख÷जेठतीर चट्याङ पर्छ त्यो हामी एक दिन अगावै भन्न सक्दैनौ तर दुई घण्टा अगाडी हो भने हामी भन्न सक्दछौ, त्यो मिल्छपनि । नेपाल पहाडी मूलुक भएको कारणले गर्दा एक ठाउँबाट अर्को ठाँउको मौसम फरक भइराखेको हुन्छ । विश्वस्त पार्ने आधार भनेको अस्ति भरखर हामीले काठमाडौं आसपास हिमपात हुन्छ भनेको थियौं त्यो मिल्यो नी ? त्यस्तै आधार हुन् । जनमानसले पनि मौसम भविश्यवाणी एक कठिन कार्य हो भनेर बुझ्नु पर्छ । यदि सम्पूर्ण किसिमको प्रविधि भएमा हाम्रो मौसम भविश्यवाणी सही हुनेछ, त्यसो हुनु अवको एक÷दुई वर्ष कुर्नपर्ने हुन्छ ।
भनिन्छ कृषि र मौसम एक परिपूरक हो तर हाम्रो देशमा तपाईहरुले गरेको मौसम भविश्यवाणाी उनीहरुलाई उपयोग भइराखेको छैनन् नी ?
यसमा जल तथा मौसम विभाग र कृषि विभाग दुवै मिलेर काम गर्नु पर्ने हो तर पहिले यस्तो हुन सकिरहेको थिएन् तर अहिले केहिहदसम्म मिलेर काम गर्ने वातावरण बनेको छ । हाम्रो काम भनेको मौसमको तथ्याड्ढ संकलन गर्ने हो । त्यो कृषक समक्ष पु¥याउने काम भनेको कृषि विभागको नै हो ।
बिकसित राष्ट्रहरुमा मौसमकै आधारमा खेतीपाती हुन्छ, हैन र ?
हो । तर त्यस्तो किसिमको अनुसन्धान गर्नको लागी ३०÷४० वर्ष अघिको मौसमको तथ्याड्ढ हामीलाई चाहिन्छ तर त्यती अगाडीको तथ्याड्ढ हामीसँग अहिले नभएको अवस्था छ । हामी अहिले पनि नेपालको मौसम सम्वन्धी तथ्यांक संकलनमै ब्यस्त नै छौ भन्दा हुन्छ । साँचै भन्ने हो भने कृषक र ९ऋयmmगलष्तथ भिखभ०ि आम जनतालाई ठीक यस्तै हुन्छ भनेर हामीले मौसम भविश्यवाणी गर्न सकिरहेका छैनौं । र, अहिले हामीले दिदै आएको मौसम भविश्यवाणी कृषक र आम नागरिक समक्ष पु¥याउन सकिरहेका छैनौं । आजभोली मौसम सम्वन्धि जानकारी केहि पत्रपत्रिका, रेडियो र टेलिभिजनहरुले प्रशारण गर्ने गरेको छ । तर सम्पूर्ण कृषक समक्ष पु¥याउन सरिहेको छेन् । यो दुःखद कुरा हो । जुन कृषक समक्ष पुग्न पर्ने हो तर त्यही काम हुन सकिराखेको छैन् । हामी बारम्बार यस कुरालाई अगाडी उठाउदै आएका पनि छौ । तर हामीले ऋयmmगलष्तथ भिखभ िसँग मिलेर काम गर्न सक्यो भने कृषकले मौसम भविश्यवाणीको जानकारी पाँउछ । त्यस किसिमको काम हामीले गर्न सकिराखेको छैनौं । यसर्थ यस्ता काम मौसम विभाग र कृषि विभाग मिलेर गर्नुपर्ने हुन्छ ।
क÷कस्ता किसिमका समस्या छ मौसम विभागमा ?
विभिन्न समस्या छन् । समस्या नहुने कुरा त हुदैन । पहिलो कुरा त आर्थिक अभाव नै हो । सरकारले मौसम विभागलाई प्राथमिकतामा राखेकै छैन् । यो दोश्रोमा ९क्भअयलमबचथ ष्कित० पर्दछ । यो एक संदेदनशील विषय भएकोले हामीले सरकारलार्य पहिलो प्राथमिकतामा राख्न अनुरोध गछौं । तर अहिले सम्म खासै प्रभाव परेको छैन् । अझैपनि हामी अन्य दातृ निकायहरुसँग मिलेर काम गरिहेका छौं । हामीलेमात्र गरेर केहि हुनेवाला छैन् ।
मौसम भविश्यवाणीको विकासमा जल तथा मौसम विभाग र नेपाल सरकारले कस्ता भूमिका खेल्नु पर्दछ ?
र्हेनुुस् । बेलुका सुतेर विहानी उठ्दा सधै आफ्नो अगाडी मौसम आइरहेको हुन्छ । तसर्थ यस्तो संवेदनशिल विषयमा हामीले केहि गर्न सकिराखेका छैनौं । त्यसैले नेपाल सरकारले सशक्त भूमिका खेल्न अनुरोध गरिरहेका छौं । अर्थ मन्त्रालयमा पनि हामीले भनिराखेका छौं । तर,….
अन्त्यमा, रिभोसाइन्स मार्फत केहि भन्न चाहानुहुन्छ जनमानसलाई ?
हेर्नुुस् ! आझभोली त झन् मौसम भविश्यवाणीको आधारका विकसित र अविकसित राष्ट्र छुट्याउन गर्दछ । विकसित देशमा मौसम भविश्यवाणी मिल्ने र अल्पविकसित मूलुकमा मौसम भविश्यवाणी नमिल्ने भन्ने गरिन्छ । नेपालमा मौसम भविश्यवाणी वैज्ञानिक स्तरमा नै भइराखेको छ तर झ्यालबाट हेर्ने होइन्, अत्यन्तै वैज्ञानिक पद्धती अनुसार गरिराखेका छौं । संसारले अंगिकार गरेका पद्धतीमा नै हामीले अहिले काम गरिराखेका छौं भन्न चाहन्छु ।