पूर्वी पहाडमा अवस्थित भोजपुरको याकुमा वुवा स्वर्गीय वलराम अधिकारी, माता पुण्यकुमारीको कोखवाट जन्मिएका डा. अम्विकाप्रसाद अधिकारी हाल एरिजोना स्टेट यूनिभर्सिटीमा रिर्सच प्रोफेसरको रुपमा कार्यरत छन् । स्कूले शिक्षा भोजपुर, हाइस्कूल धरान, कलेज विराटनगर हुँदै भारतमा मास्टर्स र अमेरिकाको हार्वड विश्वविद्यालयबाट विद्यावारिधी गरेका उनी, १७ वर्षसम्म त्रिविवि अन्र्तगतको पुल्चोक इन्जिनियरिंङ कलेजमा एसोसियट प्रोफेसरको रुपमा प्रध्यापन पेशामा आवद्ध रहे । त्यसपछाडिका समय आइयुसिआनमा कन्ट्री रिप्रेजेन्टिभको रुपमा कामको अनुभव समेत बटुलेका उनी सन् २००० यताका १५ वर्षसम्म अमेरिकामा कार्यरत छन् । फूल टाइम प्रोगाम म्यानेजर अफ रिर्सचरको रुपमा कार्यरत अधिकारी विभिन्न १६ वटा देशहरुमा यूएसएआडी अन्र्तगतको प्रोजेक्टको म्यानेज गरिरहेछन् । नेपालमा हावाबाट उर्जाको सभ्भाव्यता अध्ययन गर्नका लागि उनीसहितका एक समूहले नेपाल विज्ञान तथा प्रविधि प्रज्ञा प्रतिष्ठान (नाष्ट)सँगको सहकार्यमा एउटा सम्मेलन राजधानीमा सम्पन्न गरेको छ । यही अवसरमा भेट भएका उनै अधिकारीसँग लक्ष्मण डंगोलले गरेको कुराकानीको सम्पादित अंश ः

नेपाल जस्तो अल्पविकसित देश लाई यस प्रकारको कार्यक्रमले के फाइदा हुन्छ ?
जतिसुके घुमेपनि, जहाँ पुगे पनि आफू जन्मे हुर्केको स्थानले, स्वदेशकै मायाले तान्दो रहेछ । देशका लागि धेरै गर्न नसके पनि एउटा सानो थोपा भए पनि थपौं भन्ने उदेश्यले यो कार्यक्रम राखेका हौं । त्यही सानो प्रयास मात्र हो यो । भोजपुरको एउटा गाँउमा जन्मेको मान्छे । घर बाट हिडेर तीन दिन लाग्दथ्यो स्कूल पढ्नलाई । त्यस्तो समय थियो हामीले स्कूले शिक्षा अध्ययन गर्दा । सौभाग्य भनौं,अमेरिकाको राम्रै विश्वविद्यालय मानिने हारवर्ड विश्वविद्यालयबाट आर्वन प्लानिङमा विद्यावारिधी गर्ने अवसर मिल्यो । वाइन्ड इनर्जीमा विद्यावारिधी गरे । नेपालले चरम उर्जा संकट भोगिरहेको छ । यस्तो अवस्थामा वायूवाट उर्जा निकाल्न सकिएको खण्डमा केही हदसम्म भएपनि नेपाली दाजुभाई दिदीवहिनीहरुले राहत पाउनु हुनेछ भन्ने ध्येयले नै यो कार्यक्रम राखेका हौं ।

नेपालमा वायू उर्जाको सम्भावना कस्तो पाउनुहुन्छ ?
संसारमा अहिले करिव ५ दशमलव ५ टेरावार्ड उर्जाको सभ्भावना रहेको विभिन्न अध्ययनहरुले देखाएको छ । यो भनेको १ टेरावार्डमा करिव १ हजार गेगावार्ट हुन्छ । १ गेगावार्ट वरावर १ हजार मेगावार्ट हुन्छ । नेपालको कूल विद्युत उत्पादन ८ सय मेगावार्ट मात्र छ । ५ दशमलव ५ टेरावर्टको विद्युत क्यापासिटी छ त्यसमध्ये निकै थोरै मात्र अढाई देखि ३ प्रतिशत मात्र हावाको क्यापासिटि छ । वायू उर्जा यस्तो उर्जा हो,यस्मा अन्य क्षेत्रमा जस्तो रिसोर्सहरु चाहिँदैन । वायूवाट उर्जा निकाल्नमा चाइनामा विश्वमै भएको सभ्भावनाको आधा सभ्भावना छ । । त्यसो त छिमेकी देशहरुमा हावाबाट प्रसस्त विजुली उत्पादन छ । भारतमा २० हजार मेगावाट विद्युत वायुऊर्जाबाट उत्पादन छ । चीनले सन् २०३० सम्ममा वायुऊर्जाबाटै माग पूर्ति गर्ने लक्ष्य राखेको छ । ती मुलुकको विकास देखेर नेपालमा तत्कालीन राजा विरेन्द्रले विसं २०४६ सालमानै मुस्ताङको कागबेनीमा २० किलोवाट क्षमताको वायुऊर्जा आयोजना जडान गरिएको थियो । राजाको आदेशमा हावाबाट विजुली उत्पादन गर्ने यो कार्य नेपालमा पहिलो परिक्षण थियो । सोही आयोजनाका आधारमा नोपल सरकारले चालू आवमा देशभर गरी पाँच ठाउँमा वायुऊर्जा परियोजनाको विस्तृत सम्भाव्यता अध्ययन गरी १ सय किलोवाट उत्पादन गर्ने लक्ष्य लिएको छ ।

यस क्षेत्रमा के कस्तो काम भएको पाउनु भएको छ ?
नेपालमा हावाको मापन गर्नका लागि नेपाल विज्ञान तथा प्रविधि प्रज्ञा प्रतिष्ठान(नाष्ट), वैकल्पिक उर्जा प्रर्वद्धन केन्द्र (एइपिसि), इन्जिनियरिङ क्याम्पसहरुको सक्रियतामा मापन गर्ने काम भएको छ । कम्तिमा पनि चार मिटर प्रतिसकेण्ड नभईकन विद्युत निकाल्न सकिदैन । हावाको वेग त्यही अनुसार हुनु आवश्यक छ । अध्ययनहरुले नोपलको पश्चिमी डाँडाकाडामा प्रवल सभ्भावना छ । हावा बाट विजुली निकाल्दा अन्य क्षेत्रहरुमा जस्तो ठूलो जग्गाको नोक्सान पनि हुदैन । हावाको टावर लगाएको स्थानको तलको भागमा खेतिपाती गर्न सकिन्छ । जमिन प्रयोगको हिसावले पनि फाइदै भयो । २ प्रतिशत जति जमिन मात्र टावरले कव्जा गर्दछ । यसका लागि हावामा अध्ययन÷अनुसन्धान हुनु जरुरी छ । त्यस्तै नाष्टसँगको सहकार्यमा हामी घाममा पनि स्टडी गर्दछौं । हावा राती धेरै चल्छ । त्यसैले हावा र घामलाई ‘हाइव्रिड’ तरीकाले राख्नुभयो भने चाहिएको वेलाको आवश्यकता पूरा गर्ने भयो । हाइड्रो त हाम्रो देशमा प्रशस्तै सभ्भावना छ । तर यसमा आफ्नै समस्या छन ।

कति उर्जा हावाबाट निकाल्न सकिन्छ यस सन्र्दभमा केही अध्ययन भएको छ ?
नाष्ट,एइपिसि लगायतका केही संस्थाहरुको सहयोगमा यसको मापन भइरहेको छ । विश्वकै अवस्थालाई नियाल्ने हो भने कूल उत्पादनको २० प्रतिशत उर्जा हावा बाट निकाल्न सकिन्छ । पानीबाट विजुलीको प्रशस्त सम्भावना भएकमो नेपालमा ३० हजार मेगावाटभन्दा बढी विजुली हावाबाट पनि निकाल्न सकिने अध्ययनहरुले देखाएको छ । वैकल्पिक ऊर्जा प्रर्वद्धन केन्द्रका आकडालाई आधार मान्ने हो भने नेपालमा ३० हजार मेगावाटसम्म वायुबाट विजुली निकाल्न सकिन्छ । कुल भू–भागको १० प्रतिशत क्षेत्रमा अध्ययन गर्दा ३ हजार मेगावाट उत्पादन गर्न सकिने अध्ययनले देखाएको छ । हामी कहाँ यस अगाडि नै सन् २०१० मा नवलपरासीको धौवाढी वायुवाट १० र सोलारबाट २ किलोवाट गरी १२ किलोवाटको मिश्रित ऊर्जा आयोजना विकास गरी ४८ घरधुरीमा हावाबाट विद्युत संचालन गरिएको छ । वायुऊर्जा उत्पादनको सम्भावना देखेर नै एसियाली विकास बैंकले नेपालमा वायुऊर्जा परियोजना विकासमा चासो देखाएको छ ।

अन्य उर्जाको स्रोतबाट विजुली निकाल्न भन्दा हावा बाट विजुली निकाल्दा कति गुणा सस्तो हुन्छ ?
अहिले सम्म सोलार इनर्जीको इफिसियन्सी पर किलोवाट÷आवर कति पर्दछ भन्दा सोलार इनर्जी हाइड्रो जतिको सस्तो शुल्कमा बन्दैन । किनभने हाइड्रोको इकोनोमी स्केल एकैपटक २०,४०, एक हजार मेगावटको बनाउन सकिन्छ । तर मुलुक हेरिकन २,४,७ सेन्टमा त्यो बन्दछ भने सोलारका लागि अहिले पनि १२,१४,१६ सेन्ट खर्च हुन्छ किनभने यस प्रकारको टक्नोलोजीको प्रफेक्सन भइसकेको छैन । हाइड्रोपावर नेपालमा सुरु भएको एक सय वर्ष वितिसकेको छ भने सोलार एकदमै नयाँ हो । सोलारको फोटो भोल्टाएर एफिसियन्सी एक एसक्वायर किमीमा १ हजार वाट आँउछ त्यो १५ प्रतिशतमात्र कन्र्भट हुन्छ । त्यो पनि प्यानल,इन्र्भटर,चार्जर लगायतका अन्य इलेमेन्ट लगाउदा इफिसेन्सी घटेर जम्मा १० प्रतिशत मात्र पावर उपयोगमा आँउछ । अहिले सोलार इनर्जी अमेरिका जस्तो मुलुकले सव्सिटाइस गर्दछन । वाहिर बाट कुनै पनि चिज इम्युट नगरी बनाउन सक्ने घरमै पनि २० देखि २५ हजार खर्चे गरेर राख्न सकिन्छ । एक्सोपोलेरेसन्स चाही सबैको गर्नुपर्दछ । सोलारमा सोलार इनर्जी डिफाइन छ , एक स्वायर मिटरमा एक हजार वाट निकाल्न सकिन्छ तर हावाको स्पिड इनर्जी पोटेन्सियल लगायत सबैको भइसकेको छैन । यद्यपि २० प्रतिशत निकाल्न सकिन्छ ।

अन्य क्षेत्रसँग सहकार्य गर्न सन्दर्भमा तपाईहरुको केही योजना छ कि ?
यो पर्टिकुलर कार्यक्रममा इन्भेष्टमेन्टको कुनै पोजेक्ट छैन तर सँगै काम गर्नका लागि के गर्न सक्छौ भनेर ओपन माइन्ड छौं । अन्य पार्टनरहरुसँग हामी डोनर कमिटिका साथीहरुसँग हामी कसरी सँगसँगै अगाडि वढ्न सक्छौ भनेर सल्लाह गर्नेछौ । तपाइहरुलाई हामी कुन स्थानमा सहयोग गर्न सक्छौ भन्ने कुरा सल्लाह गरेर हामी उता कुरा पुर्याउछौं । यस्ता खालका कार्यक्रमहरु क्यापासिटि विल्डिङ,इन्प्रस्ट्याक्चर डेभलपमेन्ट,इन्भेस्टमेन्ट, मेन्टेनेन्स, अपरेसन, फाइननसियल सबै कुराहरुको कम्वाइन भएपछि मात्रै मान्छेलाई इनर्जी आँउछ । पैसा राखेर कुनै स्थानमा इन्टल मात्र गरेर मेन्टेनेन्स र अपरेसन राम्ररी हुन सकेन भने त्यसको पनि काम हुँदैन ।

एरिजोना स्टेट युनिभर्सिटी नाष्टसँग कोलव्य्रासन गरेको छ ,नाष्टले यो क्षेत्रको उत्थानका लागि के गर्नुपर्दछ ?
नेपाल विज्ञान तथा प्रविधि प्रज्ञा प्रतिष्ठान (नाष्ट) साइन्स एण्ड टेक्नोलोजीलाई अगाडि वढाउनका लागि सबैभन्दा उच्चतम अंग हो नोपलमा । नाष्टका वर्तमान उपकुलपति जीवराज पोखरेल र म सँगै अध्ययन गरेका हौं । नाष्टले नोपलको विज्ञान तथा प्रविधि अगाडि नवढि विकास सभ्भव छैन । हामी विज्ञान तथा प्रविधिको क्षेत्रमा धेरै पछाडि छौं। अमेरिका जस्ता ठाँउ सँग त कुरै नगरौ हामी धेरै अगाडि जानुपर्दछ । नाष्टजस्ता संस्था समुन्नत देशका विश्वविद्यालयहरुसँग कोलव्य्रासन गरेर अगाडि जानुपर्दछ । नाष्ट हाम्रो वैकल्पिक उर्जा प्रर्वद्धन केन्द्र,इन्सिच्यूड अफ इन्जिनियरिङसँग पनि कुरा अगाडि वढाइरहेका छौं । यद्यपि नाष्ट सबैभन्दा प्रथामिकतामा रहन्छ ।

पोलिसि लेभलका कुरा पनि गरिरहनुभएको छ, एकातिर यस सन्र्दभमा कुनै नीति तथा नियम नै नबनेको अवस्था छ । यस्तो अवस्थामा कसरी काम गर्न सकिन्छ ?
सौर्य उर्जा,हावा उर्जा जे होस,सवैलाई बैकल्पिक उर्जा भनिन्छ । हाइड्रोपावरलाई पनि यही अन्र्तगत राखिन्छ । हाइड्रोको क्षेत्रमा धेरै विकास नभए पनि माइक्रो हाइड्रोमा राम्रो प्रगती भएको छ । ९० देखि नै हाइड्रोको पोलिसि बनेको हो । सोलारको अहिले भर्खरै बन्न थालेको छ । हावामा माइक्रो हाइड्रो जस्तो छैन । हावाको धेरै इन्फरमेसन डाटा छैन । हावा मनाङ, मुस्ताङ जिल्लामा जे सुनिएको त्यस्तै गर्नका लागि पोलिसि आवश्यक छ । हाम्रा जस्ता मुलुकमा सरकारको रोल धेरै हुन्छ । सबैभन्दा पहिला नक्सा, डेटा बनाउनुपर्यो । त्यसको वेसिसमा नीजि क्षेत्रले इन्भेष्टमेन्ट कसरी गर्न सकिन्छ त्यो क्षेत्रमा बैकल्पिक उर्जा केन्द्र र नाष्ट जस्ता संस्थाहरुले पहल गर्नुपर्दछ ।

वेसिक क्राइटकेरिया हुन्छ हावाबाट उर्जा निकाल्न पूर्वाधार पनि चाहिएला ? त्यो पूर्वाधार हामीसँग छ ?
पहिलो कुरा त, कहाँ कहाँ बाट,कुन कुन स्थानबाट उर्जा निकाल्न सकिन्छ थाहा पाउन पर्यो । त्यसको लागि ४ देखि ५ मिटर प्रति सेकेण्ड दिनमा कम्तिमा पनि चार पाँच ण्टा आउने स्थान हुनु पर्दछ । त्यसलाई कुन लेभलमा गर्ने भन्ने विषयमा छलफल गर्नु पर्दछ । भाइविलिटि र डिमाण्ड हेरेर त्यस प्रकारको प्रोसेस गर्नुपर्दछ । इन्फ्रास्टक्चर भनेको ल्याण्डलाई लिजमा लिनुपर्यो , त्यसपछि ग्रिड चाहियो । कम्युनिटिका लागि टान्समिटर ग्रिड चाहिन्छ । विइन्ड टर्विन र विइन्ट टावर दुइवटा कुरा भयो । सोलार, माइक्रो हाइडोको लागि पानी चाहिन्छ तर हावाबाट विजुली निकाल्नका लागि पानीको उति धेरै आवश्यक पर्दैन । यसका अलवा भौतिक पूर्वाधार भनेको सडक पनि हो ।

रिर्सच गर्नका लागि प्रर्याप्त सभ्भावना रहेछ, यसमा नाष्ट जस्ता संस्थाहरुको भूमिका के हुन्छ ?
मलाई के लाग्छ भने,कुनै पनि अर्गनाइजेसनले साइन्स एण्ड टेक्नोलोजीमा अगाडि वढ्नका लागि वाहिरका २ चारवटा अर्गनाइजेसनसँग स्टोगङ्ली रिलेसन कायम गर्नुपर्दछ । हामी धेरै पछाडि छौं । हावाका लागि सबैभन्दा खतरा काम डेनमार्कमा भइरहेको छ । चीनमा पनि धेरै छ, अमेरिकामा पनि राम्रो छ । पहिला रिलेसन कायम गर्नुपर्दछ । मान्छे टेन गर्नुपर्यो,इन्जिनियर कलेजहरुमा कोर्स राख्नुपर्यो । आफ्नो क्यापासिटि नवढाईकन जति ठूलाठूला वर्कसप गरे पनि केही हुँदैन ।

नीजि, बैंकिङ लगायतका क्षेत्रलाई यसमा आकषर््िात कसरी गर्न सकिन्छ ताकि ती क्षेत्रहरु पनि लगानी गर्नका लागि इच्छुक बन्न सकुन ?

सबैभन्दा पहिला हावाको भायविलिटि भनेर देखाउन सक्नुपर्यो,खपत हुने स्थान देखाउनु पर्यो । सरकारले केही सवसिटि दिनुपर्दछ,त्यस प्रकारको सम्झौता भयो भने ,जस्तो हावामा भएको पिपिए जस्तै सम्भौता खाँचो छ । त्यस्तै दोश्रो भनेको टेन म्यानपावर सकेसम्म सर्टिफाइड नै भयो भने बैंक लाई मान्छे पनि छ,डिमाण्ड पनि छ भन्ने भयो भने यसमा लगानी गर्नका लागि बैंक यस क्षेत्रमा आउन इच्छुक हुन्छन ।