2025-07-01

‘विदेशका नेपाली वैज्ञानिकलाई फिर्ता ल्याउँदैछौं’

सर्लाही जिल्लामा जन्मिएका भूगर्भविद् सर्वजीतप्रसाद महतो विज्ञान तथा प्रविधि मन्त्रालयको सचिवका रूपमा कार्यरत छन् । शिक्षित परिवारमा हुर्केका महतोले सन् १९८४ मा ‘इन्डियन स्कुल अफ माइन’ स्तानावादबाट ‘बिटेक इन माइनिङ’मा स्नातकोतर गरेका छन् । लैनचौरस्थित खानी तथा भूगर्भ विभागमा सरकारी सेवा प्रवेश गरेपछि उनले नर्वेबाट पेट्रोलियम अन्वेषणमा स्नातक तथा आइटिसी नेदरल्यान्डबाट इन्जिनियरिङ जियोलोजीको समेत अध्ययन पूरा गरेका छन् ।

खानी तथा भूगर्भ विभागमा ६ वर्ष महानिर्देशक भएर काम गरेको अनुभव छ उनीसँग । सचिव पदमा बढुवा भएर उनले शान्ति तथा पुनर्निर्माण मन्त्रालयमा केही महिना काम गरे । सरकारी सेवाको अवधि एक वर्ष मात्रै बाँकी हुन लाग्दा उनी विज्ञान तथा प्रविधि मन्त्रालयको सर्वांगीण विकासका लागि दीर्घकालीन गुरुयोजना बनाउन लागिपरेका छन् । महतोसँग रिभोसाइन्सकालागि लक्ष्मण डंगोलले गरेको कुराकानीको सम्पादित अंशः

–सर्वजीतप्रसाद महतो सचिव, विज्ञान तथा प्रविधि मन्त्रालय
–सर्वजीतप्रसाद महतो
सचिव, विज्ञान तथा प्रविधि मन्त्रालय

 

विज्ञान मन्त्रालयको सचिवको रूपमा काम गर्दा के–कस्ता चुनौती छन् ?
–गाभिएपछि मन्त्रालयले राम्रोसँग काम गर्न नसकेको देखिन्छ । विज्ञान–प्रविधि मन्त्रालय हुँदा राम्रो काम भएको थियो । पछि वातावरण जोडेपछि ओझेलमा परेको छ–यो मन्त्रालय ।

अन्तर्राष्ट्रिय परिवेशलाई नियाल्ने हो भने विज्ञान र प्रविधिबिना कुनै पनि मुलुक विकास हुन सक्दैन । हामी यो क्षेत्रमा पछाडि परिरहेको स्थितिमा प्रभावकारी काम कसरी गर्ने भन्ने सरकारलाई सबैभन्दा बढी चुनौती छ । त्यो चुनौतीको सामना गर्न लागिपरेको छु ।

पुरानै कार्यक्रमलाई जोड दिँदै हुनुहुन्छ कि, नयाँ पनि समावेश गर्दै हुनहुन्छ ?
–पुरानालाई निरन्तरता दिनुका साथै नयाँ कार्यक्रम जस्तैः विदेशमा रहेका नेपाली वैज्ञानिकलाई स्वदेश फर्कने वातावरण तयार गर्दैछौं । उनीहरूलाई के–के सुविधा चाहियो ? कस्ताखाले अनुसन्धान गर्ने हो ? त्यसका लागि प्रस्ताव आह्वान गर्दैछौं ।

अर्को, बायोटेक्नोलोजी (जैविक प्रविधि), खगोलिय अनुसन्धान मार्फत् नेपालले कसरी फाइदा लिन सक्छ भनेर अन्तर्राष्ट्रिय सेमिनार गर्न लागेका छौं । विद्यार्थीमा विज्ञानप्रतिको रुचि कम हुँदै गएको पाइएको छ । यसका लागि विज्ञान प्रयोगशाला सुधारको लागि पहल गर्दैछौं । विज्ञान शिक्षकलाई तालिम दिनेलगायत कार्यक्रम समावेश गर्न लागेका छौं ।

विद्यार्थीलाई अध्ययन गर्न सजिलो होस् भनी इलेक्ट्रोनिक माध्यममा अडियो–भिडियो तथा इन्टरनेट प्रविधिमार्फत् उनीहरूका लागि अध्ययन सामग्री निर्माण गर्दैछौं ।

दश कक्षाका लागि त्यस्ता सामग्री युटुबमा राख्ने तयारीमा छौ । ८ र ९ को पनि तयारी गर्दैछौं । त्यसपछि ११ र १२ का लागि निर्माण गर्नेछौं । विज्ञान–प्रविधिको प्रयोगका लागि प्रत्येक विद्यालयमा कम्प्युटर व्यवस्था गर्ने योजनामा छौं ।

तर, तल्लो तहसम्म पुग्नका लागि त स्थानीय निकाय चाहिन्छ नि, हैन ?
विज्ञान मन्त्रालयले पूरै विषय हेर्ने होइन । हामी विज्ञान–प्रविधि विषयमा केन्द्रित हुन्छौं र, हामीले खाली उपयोगी सामग्री उपलब्ध गराइदिने हो । शिक्षकलाई विज्ञान कसरी पढाउने भन्ने ज्ञान दिने हो । यसका साथै, विद्यार्थीलाई ऊर्जा थपिदिने हो, शिक्षकलाई प्रशिक्षणको व्यवस्था गर्ने हो । विद्यार्थी तथा शिक्षकका लागि हामी उत्प्रेरकको काम गर्दैछौं ।

सातौं प्रदेशमा सरकारले काम गर्ने संयन्त्र बनाउँदैछ । त्यो लागू नहुन्जेल जिल्ला स्तरमा विज्ञान–प्रविधि समिति स्थापना गर्ने छलफल भैरहेको छ । जिल्ला शिक्षा कार्यालयको संयोजकत्वमा एउटा समिति बनाइनेछ । यसले जिल्लामा केही काम गर्नसक्छ । मन्त्रालयले विज्ञान शिक्षाको प्रवद्र्घनमा काम गर्नेछ ।

शिक्षकमा विज्ञानको ज्ञान बढाउनका लागि उच्चस्तरका शिक्षालय वा तालिम केन्द्रमा पठाउने योजना बनाउँदैछौं । तालिमका लागि विज्ञानको पाठ्यक्रम बनाउन लागिपरेका छौं ।

न्युन बजेटले यतिका योजना कसरी पूरा हुन्छन् ?

पहिले वातावरण मन्त्रालय सँगै रहेकाले त्यसप्रति बढी झुकाव भएको देखिएको छ । विज्ञान–प्रविधिअन्र्तगत ‘इन्टरनेसनल एटोमिक इनर्जी एजेन्सी’ को १६ वटा कार्यक्रममध्ये चारवटा पूरा भएको छ । १२ वटा पूरा हुन बाँकी छन् । भूकम्पले गर्दा यी पनि ओझेलमा परेका छन् । अहिले गर्न नसकिने जति पनि योजना छन्, त्यो अर्को वर्ष योजनामा पार्न लबिङ गर्दैछौं । यी योजना तीन आर्थिक वर्षमा सक्ने खालका छन् ।

माथिल्लो तहका विद्यार्थी तथा शिक्षकका लागि के योजना ल्याउँदै हुनुहुन्छ ?

तल्लो तहदेखि माथिल्लो स्तरमै काम गर्ने योजनामा छौं । विज्ञान नपढेकाले पनि केही सानातिना प्रविधि विकास गरेका छन् । त्यसको पवद्र्घनका लागि विज्ञान विकास समितिले काम गर्नेछ । जिल्लाको उत्कृष्ट विद्यार्थीले अनुसन्धानको प्रस्ताव समितिलाई बुझाउनसक्छ । त्यसबारे मन्त्रालयले निर्णय गर्छ । राम्रो प्रस्ताव रहेछ मन्त्रालयले अनुसन्धानको वातावरण वनाउँछ । यससम्बन्धी कार्यविधिलाई अन्तिम रुप दिँदैछौं । तयार भएपछि कसरी काम गर्छ भन्ने प्रष्ट हुन्छ।

विदेशमा रहेका नेपाली वैज्ञानिकसँग यहीँ काम गर्नका लागि प्रस्ताव माग गर्छौ । त्यसको अध्ययन गरेर उनीहरूलाई नेपाल फर्कने वातावरण तयार गर्छौ । वैज्ञानिक अनुसन्धानलाई प्रभावकारी बनाउनका लागि नेपाल विज्ञान तथा प्रविधि प्रतिष्ठान (नास्ट)लाई आवश्यक बजेट पठाउँछौं । नास्टमा काम गर्ने वातावरण बनाउँछौं । हामीले सातैवटै प्रदेशमा नास्टसँग मिलेर शाखा खोल्ने योजना बनाउँदैछौं ।

तर, विज्ञहरूले नास्टलाई पर्याप्त रकम छुट्याउन सकिएकोे छैन भनेका छन्, यस्तो अवस्थामा कसरी सातै प्रदेशमा वैज्ञानिक अनुसन्धानका लागि पूर्वाधार सम्भव हुन्छ ?
– सरसर्ती हेर्दा नास्टले गरेका कामहरू प्रभावकारी हुन सकेका छैनन् । विज्ञान–प्रविधि मन्त्रालय स्थापना भइसकेपछि कहिले जोडिने र कहिले टुट्नेजस्ता काम भइरहे । यसले गर्दा राम्रोसँग काम गर्न सकिएको छैन ।

नेपालले कृषि तथा स्वास्थ्यको अनुसन्धानको क्षेत्रमा व्यापक काम गर्न जरुरी छ । हामी कृषिप्रधान देश भन्छौं । तर, बाहिरको ‘हाइब्रिड बिउ’ ल्याउँछौ । त्यो बाहिरको हावापानी अनुसार बनाएको हुन्छ । त्यसकारण यहाँको अनुसार मिल्नेगरी बनाउनुपर्ने हुन्छ । सुन्नु भएको होला, मकैमा घोकै लागेन, गहुँमा पनि त्यस्तै भयो । यी काम हामी यहीँ गर्न सक्छौ नि, यसका लागि ‘राष्ट्रिय अनुसन्धान केन्द्र’ आवश्यक छ । यसको शाखा–उपशाखा आवश्यकताअनुसार बनाउनुपर्छ । नास्ट, नार्क तथा पशुपालनको वैज्ञानिक अनुसन्धान केन्द्र एउटै छातामुनि रहने गरी व्यवस्था मिलाउन लागेका छौं ।

एउटा फरक प्रसंग– नास्ट र मन्त्रालयबीच पहिलेदेखि कता–कता कुरा नमिलेको सुनिन्छ नि ?
नास्टको स्वायत्तता दैनिक कार्य सञ्चालन गर्नका लागि हो । नास्टले प्राप्त गर्ने बजेट मन्त्रालयमार्फत जाने भएकोले उसले गरेका कामको जानकारी मन्त्रालयलाई हुनुपर्छ । मन्त्रालयसँग सुझाव लिएर काम गर्नुपर्छ । नास्टको दैनिक काममा मन्त्रालयले हस्तक्षेप गर्दैन र, गरेको पनि छैन । नास्टले तत्काल अनुसन्धानका काम गर्ने हो । केही यस्ता योजना छन्, त्यसमा मन्त्रालयले स्वदेशी तथा विदेशमा रहेका नेपाली वैज्ञानिकको प्रस्ताव लिएर काम अगाडि बढाउनुपर्ने हुन्छ । मन्त्रालयले कसरी अगाडि बढ्ने भन्ने दीर्घकालीन योजना बनाउनसक्छ । त्यो कामको जिम्मा नास्ट लगायत अनुसन्धान केन्द्रले नेतृत्व लिएर गर्न सक्छन् ।

देशलाई सुहाउँदो कुनचाहिँ अनुुसन्धान अगाडि बढाउन मन्त्रालय अग्रसर हुँदैछ ?

हामीले प्राथमिकता राख्ने भनेको जैविक प्रविधिमा हो । कृषिप्रधान मुलुकमा यहीँ क्षेत्रमा विकास गर्नु्पर्यो । त्यसपछि स्वास्थ्यलाई ध्यान दिनुपर्छ । तेस्रो, जीवजन्तुबारे प्राविधिक ज्ञान र सीप बढाउने काम गर्नुपर्छ । समान्तर रूपमा खगोल तथा अन्य विषयमा पनि काम गर्न सकिन्छ ।

दुर्गभ भेगका जनताको गाँस काटेर विज्ञानको विकासका लागि हरेक आर्थिक वर्षमा रकम छुट्याइन्छ । तर, विज्ञान मन्त्रालयमा वृत्ति विकासका लागि आएको रकम गत वर्ष खर्च हुनै सकेन । त्यसको सही सदुपयोग भएन भन्ने गुनासो छ नि !
कोशिस गर्ने हो । खर्च नहुनमा गुणस्तरीय प्रस्ताव नआएकोले गर्दा हो । यसलाई मन्त्रालयको प्रविधिक समितिले हेर्ने गर्छ । त्यसबेला प्रस्ताव कम आएको पाइयो ।

अहिलेको बजेटले तपाईंले भन्नु भएजति काम गर्न सकिँदैन होला । कति रकम चाहिन्छ ती सबै काम कार्यान्वयन गर्न ?
हामी तीनवर्षे योजना बनाउन लागेका छौं । सुरु गरिएका कामबाट पहिलो वर्ष राम्रो नतिजा आएको खण्डमा त्यसपछि अर्थ मन्त्रालय तथा योजना आयोगलाई थप कार्यक्रमका लागि आश्वस्त पार्न सकिन्छ । अहिले भएको बजेटअनुसार काम सुरुआत गर्दैछौं । अर्थ मन्त्रालयबाट रकम स्वीकृत भएर आएमा यही वर्ष काम सुरु गर्छौं । नभए, आगामी वर्ष चाहिँ योजनामा पार्छौ ।

विज्ञान मन्त्रालयमा सचिवहरू लामो समय टिकेको पाइँदैन, तपाईंलाई कस्तो लागिरहेको छ ?

यो आ–आफ्नो विचार हो । तर, विज्ञान मन्त्रालयको विकासका लागि दीर्घकालिन योजना बनाएर जाने सोच छ ।

दलीय भागबन्डाअनुरुप कसैले पनि विज्ञान मन्त्रालयमा मन्त्री बन्न नमानेपछि प्रधानमन्त्री आफैले राखेको भन्ने सुन्नमा आएको छ, प्रधानमन्त्री हुँदा राम्रो कि मन्त्री हुँदा ?

सम्मानीय प्रधानमन्त्रीज्यूले विज्ञान मन्त्रालय सम्हाल्दा नै राम्रो हो । तर, एउटा राज्य मन्त्रीको व्यवस्था गरियो भने उहाँले मन्त्रालयको ताजा जानकारी गराउन मद्दत मिल्छ ।

नेपालमा ‘एस्ट्रो टुरिजम’को पनि सम्भावना राम्रो छ भनिन्छ, मन्त्रालयले यसमा काम गर्ने योजना किन नबनाएको ?
मैले बिपी प्लानेटोरियम तथा अब्जरभेटरी तथा संग्रहालय विकास सिमितिलाई के–कति गर्न सकिन्छ भनेको छु । पहिले अन्तरिक्ष ऐन बनाउन पहल गर्नुपर्छ भनेको छु । अबको एक महिनापछि यी सब कुरा विस्तृत रूप माबाहिर आउँछन् ।

‘फिजिक्स तथा इन्जिनियरिङ’ले गर्दा जति पनि प्रविधि छन्, तिनको विकास भएको पाइन्छ, ती क्षेत्रलाई समेट्न के गर्दै हुनुहुन्छ ?

पहिले नै भनिसकेको छु । स्वदेशी तथा विदेशी नेपाली खगोलविद्हरूको राय–सुझाव तथा कामबारेमा जानकारी दिनेखालको अन्तर्राष्ट्रिय सेमिनार गरेपछि कसरी अगाडि बढ्ने निर्णयमा पुग्न सकिने मैले देखेको छु ।

अन्त्यमा, रिभोसाइन्समार्फत् के भन्न चाहनुहुन्छ ? 

–विज्ञान–प्रविधिको विकासबिना राष्ट्रको विकास हुन सक्दैन । आफ्नो पनि विकास हुँदैन । त्यसकारण सम्पूर्ण विद्यार्थीलाई विज्ञान विषय रुचिका साथ अध्ययन गर्न आग्रह गर्दछु ।

प्रकाशित

समाचार

एभरेष्टमा इन्जिनियरिङ कलेजमा छलफल

अनुसन्धान: स्मार्टफोनमा भल्ट अनुप्रयोगहरू ‘एपहरू’ पत्ता लगाउने नयाँ तरिका 

हिमाल युथ विज फेस्टिवल सम्पन्न

विराटनगरबासीले तेह्रथुमको सर्वाङ्गिण विकासको लागि सोच्नुपर्नेः प्रदेश प्रमुख खापुङ

बौद्ध विद्वान डा. ज्ञानपूर्णिक महास्थवीर अग्गमहापण्डित भिक्षुको स्मृति सभा

नेक इग्नियमको प्रवर्द्धनका लागि फ्ल्यास मोब

नयाँ अनुसन्धान : चलाख मानिसहरूको निर्णय क्षमता राम्रो हुने

गोंगबुमा यामाहाको नयाँ थ्रीएस सोरूम

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Subscribe to our newsletter!

अन्तर्वार्ता

‘शिक्षण सामाजिक उत्तरदायित्व बोकेको मर्यादित पेसा हो’

‘यन्त्र ९.०’ प्रतिस्पर्धा अन्तर्राष्ट्रिय रोबटिक्समा प्रवेश गर्ने माध्यम हो

सम्बन्धित सामाग्री

एभरेष्टमा इन्जिनियरिङ कलेजमा छलफल

अनुसन्धान: स्मार्टफोनमा भल्ट अनुप्रयोगहरू ‘एपहरू’ पत्ता लगाउने नयाँ तरिका 

हिमाल युथ विज फेस्टिवल सम्पन्न

विराटनगरबासीले तेह्रथुमको सर्वाङ्गिण विकासको लागि सोच्नुपर्नेः प्रदेश प्रमुख खापुङ

बौद्ध विद्वान डा. ज्ञानपूर्णिक महास्थवीर अग्गमहापण्डित भिक्षुको स्मृति सभा

नेक इग्नियमको प्रवर्द्धनका लागि फ्ल्यास मोब

नयाँ अनुसन्धान : चलाख मानिसहरूको निर्णय क्षमता राम्रो हुने

गोंगबुमा यामाहाको नयाँ थ्रीएस सोरूम

×