बेलायतस्थित लिभरपुल विश्वविद्यालयको भौतिक शास्त्र विभागका सहप्राध्यापक डा. हेमराज शर्मा १३ औं अन्तर्राष्ट्रिय क्वाजीक्रिस्टल सम्मेलनका अध्यक्ष हुन् ।
बागलुङमा जन्मिएका शर्माले भौतिकशास्त्रअन्तर्गत क्वाजीक्रिस्टलमा विद्यावारिधी गरेका हुन् । त्रिभुवन विश्वविद्यालयबाट भौतिकशास्त्रमा स्नातकोत्तर सिध्याएर उनी विद्यावारिधिका लागि जापान गए । उनले केही वर्ष जापान‚ इटाली र जर्मनीका विभिन्न शैक्षिक तथा वैज्ञानिक संस्थामा अनुसन्धानात्मक तथा प्राज्ञिक काम गरिसकेका छन् । शर्मासँग रिभोसाइन्सले गरेको कुराकानीको सम्पादित अंशः
कस्तो खालको सम्मेलन आयोजना गर्न लाग्नुभएकोे हो ?
–१३ औं अन्तर्राष्ट्रिय क्वाजीक्रिस्टल (आइसीक्यु–१३) सम्मेलन आयोजना गर्न लागेका हौं । विशिष्ट गुण भएको एक प्रकारको ठोस प्रदार्थमा काम गर्ने विश्वभरका वैज्ञानिकले सम्मेलनमा भाग लिनेछन् । सबैभन्दा पहिले क्वाजीक्रिस्टल पत्ता लगाउने नोबल पुरस्कार विजेता प्राध्यापक ड्यानिल सेफ्टमेन पनि सम्मेलनमा आउने निश्चित भइसकेको छ ।
सम्मेलनको आयोजना नेपालमै किन ?
-यसलाई हामीले बुहुआयामिक रुपमा हेरेका छौं । पहिलोे, नेपाललाई वैज्ञानिकमाझ विश्वभर चिनाउने सुवर्ण अवसर हो । अर्को, विदेशमा बसेर पनि नेपालका लागि केही गरौं र विश्व समुदायमा देशको पहिचान उच्च राखौं भन्ने भावले गर्दा पनि सम्मेलन गर्न लागिएको हो ।
यसकारण हामीले आइसीक्यु–१३ नेपाल गर्ने भनेर प्रस्ताव राखेका थियौं । सुरुमा नेपालका विश्वविद्यालयमा सम्मेलन गर्न सकिन्छ र ? भन्ने जिज्ञासा आइसीक्यु–१३ का सल्लाहकारले राखे । तर, पछि नेपालमै सम्मेलन गर्ने निधो भयो ।
विदेशी वैज्ञानिकलाई नेपालमा क्वाजी क्रिस्टलमा काम गर्ने वा भिजिटिङ प्राध्यापकको रूपमा राख्नेबारे योजना बनाएका थियौं । यो सफल भएमा विदेशी वैज्ञानिक नेपाल आएर १/२ महिना बस्ने वातावरण बन्छ । त्यसले ज्ञानको दायरा फराकिलो पार्छ ।
सम्मेलन नेपालमै आयोजना गर्न कसरी सफल हुनुभयो ?
–नेपालको भौगोलिक, राजनीतिक अवस्था तथा विश्वविद्यालयका बारेमा जानकारी गरायौं । विभिन्न चरणमा मिटिङ भए । भूकम्पपछि सम्मेलन नगर्ने कि भन्ने सल्लाहकारको भनाइ थियो । तर, हामीले नेपाल सुरक्षित भैसकेको छ भन्ने सन्देश प्रवाह ग¥यौं । एनआरएनएको साइन्स फाउन्डेसन‚ आइसिक्यु–१३ र वैज्ञानिक सामग्री उत्पादन गर्ने संघसंस्थाको सहयोगले सम्मेलन नेपालमा ल्याउन सकिएको हो ।
सम्मेलनमा के–के हुन्छ ?
–३० देशका १ सय ५० भन्दा बढी वरिष्ठ वैज्ञानिकले लिखित तथा मौखिक प्रस्तुति दिनेछन् । नोबेल पुरस्कार विजेता प्राध्यापक ड्यानिल सेफ्टमेनले त्रिभुवन विश्वविद्यालय र काठमाडौं विश्वविद्यालयमा अन्तक्र्रिया कार्यक्रममा सहभागी हुने कार्यक्रम छ । कमसेकम अनुभवी तथा सम्मानित वैज्ञानिक नेपालमा आइसकेपछि नेपालका विश्वविद्यालय अवलोकन तथा नेपाली विद्यार्थीसँग अन्तक्र्रिया गर्ने अवसर प्राप्त होस् भन्ने हाम्रो चाहना हो । यो सम्मेलनमार्फत् स्वदेशी तथा विदेशी नेपाली वैज्ञानिकको एउटा सञ्जाल बनाउन खोजिरहेका छौं ।
खासगरी स्वदेशी तथा विदेशी नेपाली वैज्ञानिकले कम्तिमा तीन वर्षभित्र पदार्थ विज्ञानको क्षेत्रमा अनुसन्धान गर्ने वातावरण बन्यो भने सहकार्यको लागि विदेशी खोजिरहनुपर्ने अवस्था हुँदैन । विश्वका धेरै चर्चित विश्वविद्यालयमा नेपाली वैज्ञानिक कार्यरत छन् । उनीहरूले देशका लागि सहयोग गर्न सक्छन् ।
सम्मेलनको आयोजना तथा व्यवस्थापन कसरी गर्नुभएको छ ?
–सम्मेलनका लागि आन्तरिक सल्लाहकारको बोर्ड हुन्छ । त्यहीअनुसार कार्यक्रमका लागि प्रस्तावना राख्नुपर्ने हुन्छ । प्रत्येक तीन–तीन वर्षमा सम्मेलन आयोजना हुने स्थान र स्थानीय आयोजक छनोट गरिन्छ । यो छनोटको काम क्वाजीक्रिस्टलमा काम गर्ने वैज्ञानिकहरूको संस्था ‘इन्टरनेसनल कन्फेरेन्स अफ क्वाजीक्रिस्टल’ले गर्छ ।
त्यसो भए स्थानीय आयोजकको काम चाहिँ के हो ?
–हामीले नेपालको तर्फबाट यहाँको प्रबन्ध मिलाउने हो । नेपालका तर्फबाट सम्भव भएसम्म विज्ञहरूलाई समेट्ने प्रयास गरेका छौं । नेपाल फिजिकल सोसाइटी‚ केन्द्रीय भौतिकशास्त्र विभाग‚ कीर्तिपुर र नेपाल केमिकल सोसाइटीसँग सहकार्य गरेका छौं । समय अभावले अन्यलाई समेट्न सकेनौं । तीबाहेक स्थानीय सल्लाहकार समितिमा भौतिकशास्त्र तथा रसायनशास्त्रका प्राध्यापकलाई समावेश गर्न कोशिस गरेका छौं ।
सम्मेलनले नेपाललाई के फाइदा हुन्छ ?
–तत्कालै फाइदा दिन नसके पनि ६ दिनसम्म विदेशी वैज्ञानिक नेपालमा रहनेछन् । उनीहरूले यहाँको रहनसहन बुझ्ने अवसर पाउँछन् । यसले नेपालको पर्यटनलाई पनि सहयोग पुग्नेछ । विदेशी वैज्ञानिकले नेपाली वैज्ञानिकसँग अन्तक्र्रिया गर्ने अवसर पाउनेछन् ।
तीबाहेक १ सय ५० वरिष्ठ वैज्ञानिकमध्ये केहीलाई भिजिटिङ प्राध्यापकको रुपमा नेपाल ल्याउन सकियो भने त्यसले अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्यमा जान सकिने वातावरण बन्नेछ भन्नेमा केन्द्रित छौं । अहिले विश्वमा कहाँ गुणस्तरीय अनुसन्धान हुन्छ ? त्यसतर्फ ध्यान दिएका छौं । ‘युएस इन्डो प्रोजेक्ट,’ ‘फ्रान्स इन्डो प्रोजेक्ट’को मोडेलमा जान थालेको अवस्था छ । यदि नेपालीले सहकार्य गरेर अघि बढ्न सक्ने अवस्था आएमा राम्रो हुने देखिन्छ । दीर्घकालीन सम्बन्ध बढाउने खालका काम गर्न खोजिरहेका छौं । सहकार्य गरेर अगाडि बढ्ने अवस्था आएमा नेपालले विज्ञान तथा प्रविधिको क्षेत्रमा फड्को मार्नसक्छ ।
सम्मेलनमा कस्ता वैज्ञानिकको बाहुल्य हुन्छ ?
–‘क्वाजीक्रिस्टल’मा अनुसन्धान गर्ने भौतिकशास्त्री‚ रसायनशास्त्री‚ पदार्थ विज्ञान र गणितका वैज्ञानिकको बाहुल्य हुन्छ । यसका साथै इजरेलका रसायनशास्त्री तथा ‘क्वाजीक्रिस्टल’ पत्ता लगाउने नोबेल पुरस्कर विजेता प्राध्यापक ड्यानिल सेफ्टमेन आउने कार्यक्रम छ । यससाथै तीन वर्षदेखि यस क्षेत्रमा काम गरिरहेका युवा वैज्ञानिक पनि आउनेछन् ।
सम्मेलनबाट नेपाली वैज्ञानिक तथा संस्थाले के सिक्ने अवसर पाउँछन् ?
–वैज्ञानिकको लिखित तथा मौखिक प्रस्तुतिमार्फत् ज्ञान लिन सकिन्छ । त्यसबाहेक इन्टरनेसनल युनियन अफ क्रिस्टिलोग्राफीका अध्यक्षलाई भेट्ने अवसर जुट्नेछ । यस क्षेत्रमा कार्यरत नेपाली वैज्ञानिक अहिलेसम्म सदस्य नरहेको अवस्था छ । उक्त संस्थाले नेपालमा सहयोगी भूमिका खेल्न चाहेमा पनि सहयोग गर्ने अवस्था रहँदैन । यसकारण हामी यो क्षेत्रमा काम गर्ने नेपालीको खोजी गर्ने अभियानमा छौं ।
नेपालका वैज्ञानिक संस्थाले तत्कालै सिक्ने तथा गर्नसक्ने कुरा पनि हुन्छन् ?
– तत्कालै गर्न सकिने खालका कार्यक्रम काम सम्मेलनको उत्ति प्राथमिकतामा छैनन् । तर‚ नेपालका वैज्ञानिकले सम्मेलनबाट सिक्ने अवसर भने पक्कै पाउँछन् । त्यस्ता काम गर्न नेपालमा सम्भव हुन्छ कि हुँदैन वा अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्य गर्ने कुराहरू भने सिक्न पाउँछन् । विदेशी नेपाली वैज्ञानिक तथा स्वदेशी वैज्ञानिकको नेटवर्क विस्तारमा सम्मेलनले ठूलो भूमिका खेल्ने छ ।
भविष्यमा थप योजना के–के छन् ?
–नेपालमा गर्नसक्ने खालका कस्ता अनुसन्धान हुन्छ भन्ने खोजी गरिरहेका छौं । नेपाल साइन्स फाउन्डेसनमार्फत् विदेशी वैज्ञानिकलाई नेपालमा क्वाजी क्रिस्टलमा काम गर्ने वा भिजिटिङ प्राध्यापकको रूपमा राख्नेबारे योजना बनाएका थियौं । यो सफल भएमा विदेशी वैज्ञानिक नेपाल आएर १/२ महिना बस्ने वातावरण बन्छ । त्यसले ज्ञानको दायरा फराकिलो पार्छ ।
विदेशमा रहेका नेपालीको छाता संगठन एनआरएनएको ‘सीप‚ ज्ञान र आविष्कार’ अर्थात ‘स्की’ भन्ने समूहले नेपालमा विज्ञान प्रविधिको क्षेत्रमा केही काम गरौं भन्ने लक्ष्यसाथ अगाडि बढ्ने योजना बनाइरहेको छ । यसको थप विस्तारका लागि ‘स्की’ टिमको अध्यक्ष पनि नेपाल आउँदै हुनुहुन्छ ।
विज्ञान प्रविधिको विकासमा एनआरएनएले कस्तो भूमिका खेल्न सक्छ ?
–‘स्की’ले विज्ञान प्रविधिको क्षेत्र हेर्ने गर्छ । यही मार्फत् आएको नेपाल साइन्स फाउन्डेसनले नेपालका ग्रामीण बस्तीमा विज्ञान–प्रविधिको विकास गर्ने लक्ष्य लिएको छ । यसका लागि हामी रकम जुटाउने अभियानमा छौं ।
फाउन्डेसनले विदेशमा रहेका नेपाली वैज्ञानिकलाई स्वदेशमा आउन अभिप्रेरित गर्ने कार्यक्रम ल्याउँछ ?
–पहिलो चरणमा हामी स्वदेशी तथा विदेशी वैज्ञानिकको नेटवर्कको स्थापना गर्न लागिपरेका छौं । त्यो त्यति सजिलो काम होइन, तर पनि एनआरएनएले विदेशमा रहेका नेपाली वैज्ञानिकसँगको सम्बन्ध राख्ने काम गर्दै आएको छ । अर्को, संसारभर छरिरहेका नेपाली वैज्ञानिकको तथ्यांक संकलन गर्ने योजना सुरु गरिसकेको छ । त्यो सूची बनेमा नेपाललाई विज्ञान–प्रविधिको क्षेत्रमा थप सहयोग गर्न सकिन्छ ।
नेपालमा सम्मेलनको तयारी गर्दा कस्ता खाले अप्ठ्यारा आएका छन् ?
–नेपाली वैज्ञानिकको समूहले दिएको सल्लाहको आधारमा काम गर्दा त्यति धेरै चुनौती आएको छैन । संस्थागत हिसाबले सहभागी जनाउँदा अलिकति कठिनाइ आइपर्ने देखियो । तर, स्थानिय आयोजक बनाएर काम गर्दा सहज महसुस भएको छ । अर्को कुरा नेपालबाट सम्मेलनमा भाग लिनेले अनलाइनमार्फत् दर्ता शुल्क तिर्न नमिल्ने समस्या भयो । नेपालमा पेपालको सुविधा नभएकोले हाम्रो कार्यक्रमको रकम जपानमा जम्मा भएको छ । त्यो रकम नेपालमा ल्याउन राष्ट्र बैंकबाट स्वीकृति लिनुपर्ने भएको छ ।
Leave a Reply