मानिसले जीवनमा समयलाई बुझ्न सकेन भने कहिल्यै सफल हुन सक्दैन । मैले पनि विस्तारै समयलाई चिन्दै गए । तर आफ्नो जीवनमा कसैले मलाई सम्मान गरोस्, सिंहासनमा राखेर माला लगाईयोस् भन्ने इच्छा कहिल्यै पनि थिएन । खाली मैले आफ्नो कामसँग मात्र सम्बन्ध राखें । मैले कहिल्यै महेन्द्र विद्या भूषण थापिन किनभने महेन्द्र विद्या भूषण थाप्नका लागि निवेदन गर्नु पथ्र्यो ।

जीवनको अर्को परिभाषा संघर्ष हो’ । मानौं यसले मानिसलाई गतिशिल बनाउँछ, गतिशिल जीवन नै वैज्ञानिक युगको फड्को हो । यहि आर्दशमा लामो समयसम्म त्रिभुवन विश्वविद्यालय भौतिकशास्त्र केन्द्रीय विभाग विकासमा महत्वपूर्ण व्यतिmत्व हुन्—प्रा. डा. सीताराम व्याहुत । उनले नेपाली विज्ञान शिक्षा जगतमा ठूलो योगदान पु¥याएका छन् । उनी भन्दछन् “मानिस जन्मने वित्तिकै जिन्दगीका खुसीहरु पुरा हुँदैनन् । समय अनुकुल संघर्षको खाँचो पर्छ र आफ्नो उद्देश्यमा विचलित नभई काम गरिरहनु पर्दछ । त्यसोत विज्ञान र प्रविधिकै क्षेत्रमा आफ्नो जीवनको कालखण्ड व्यतित गरेका व्याहुतले जीवनका उकाली ओरालीहरुमा धेरै समस्याहरु भोग्नु परेपनि उनले कहिल्यै हार मानेन् ।

जन्म÷वाल्यकाल
बारा जिल्लाको कलैयामामा वि.सं.२००८ सालमा जन्म लिएका यी विद्वान माता चम्पादेवि साह र महेन्द्रप्रसाद साहका जेष्ठ पुत्र हुन् । उनको वाल्यकाल कलैयाका पखेराहरुसँग लुकामारी खेल्दै अनि वगैंचाका सुगन्धित फुलहरुसँग मितेरी लगाएर वितेको थियो । प्रकृतिमा रमाउन चाहने सिताराम व्याहुत बाल्यकालमा कथा कहानीका किताबहरु अध्ययन गर्न रुचाउँथे । सानामा पौडि खेख्न रमाउने व्याहुत बसन्तको विहानिसँगै बगैंचाका निष्फिक्री फक्रियाका राता, पहेंला रङ्गिविरङ्गि फुलहरुमा बसेर पुतलीहरुले छम्छमी नाचेको देखेर त्यसैत्यसै प्रफुल्लित हुन्थे । सिलस्वभाव भएका उनको सानैदेखि विज्ञान र गणित विषयमा रुचि थियो । उनको आमाले घर सम्हाल्नु हुन्थ्यो भने बाबुले खाद्यान्न व्यापार गर्दथे । बाबुको सामिप्यता र आमाको एउटै काखमा अािर्शवादका अनन्त फुलहरु फक्राउँदै उनले घर छेउकै विद्यालय श्री ३ चन्द्र हाईस्कुलबाट एसएलसी सम्म अध्ययन गर्ने अवसर पाएका थिए । उनले एसएलसी प्रथम श्रेणीमा उत्र्तिण गरेका थिए । त्यतीवेला हिन्दि भाषामा विज्ञान जगत भन्ने पत्रिका प्रकाशन हुन्थ्यो । उनलाई गणित र विज्ञान विषय खुब मनपर्ने भएकै कारण विज्ञान जगत पत्रिका चाख दिएर पढ्थें ।

माक्र्सिसट दर्शन मलाई केहि थाहा छ । माक्र्सिसट दर्शनमा हेगलको “संख्या गुणमा परिवर्तन हुन्छ भन्ने सिद्धान्त छ । तर एउटा कुरा के बुझ्न जरुरी छ भने जहाँ गुण चाहिएको छ त्यहाँ संख्याले हुँदैन । जस्तैः एउटा प्रोफेसरको काम हजार जना मजदुरले गर्न सक्दैनन् ।

काठमाडौंको यात्रा
पहिलो पटक घर छाड्नु पर्दाको अनुभव, होस्टेलको जीवन, साथिहरु र शिक्षकहरुलाई संझँदै भावुक बनेका व्याहुतले आफ्नो जीवन कहानी रिभोसाइन्सलाई सविस्तार सुनाउँदै गए । “विज्ञानमा रुचि भएकै कारण एसएलसी पश्चात वि.सं.२०२३ जेठमा आईएसी पढ्नका लागि काठमाडौं आए । विज्ञान विषयको राम्रो पढाई हुने अस्कल क्याम्पसमा पढ्न थालें । पहिलो पटक घर छोडेर हिँड्नु पर्दाको पिडा सहन गाह्रो भएको थियो । तर होस्टेलका साथीहरु पनि मिलनसार थिए ।

विद्यालय जीवनमा शिक्षकहरुले विद्यार्थीको धेरै निगरानी गर्नु हुन्थ्यो । विद्यालय जीवनभन्दा कलेज जीवनमा धेरै भिन्नता पाए । विद्यालय तहमा शिक्षक र अभिभावकको निगरानिमा निकै मेहनत गरेर पढेको थिए । तर अस्कल कलेजमा पढ्दा खासै निगरानिमा नभएपछि धन्दै १ वर्ष म अलिकति उछ्रिङ्खल समेत भए । फलस्वरुप कक्षा ११ को कलेजले लीएको परिक्षाको नतिजा पनि चित्तबुद्धो आउन सकेन । म धेरै कम पढ्ने निम्नस्तरको विद्यार्थी थिए । कक्षा १२ को नतिजा पनि राम्रो भएन । त्यसपछि मलाई आफ्नो अवस्था देखेर लाज लाग्यो र फेरि बाराको कलैयामा गए । कलैयामा गएर पनि घरमा नबसेर धर्मशालामा बसें । त्यसपछि म झस्किँए । परिक्षा आउन भन्दा अगाडीको दुई महिना धेरै मेहनत गरेर पढें । जव मैले आफ्नो जिम्मेवारी बुझ्दै गए तब मैले मेहनत गर्न थालें । फलस्वरुप कक्षा १२ को परिक्षाफल निकै राम्रो भयो । त्यसैले अन्तमा मैले अपनाएको पढाईको पद्धती राम्रो थियो भन्ने अहिलेसम्म पनि लागेको छ । पहिला घरको निगरानिमा बसेको मान्छे एक्कासी काठमाडौंको स्वतन्त्र वातावरण पाएकाले नै म विग्रीए जस्तो लाग्छ ।

नेवारी समाजबाट सिकेको कुरा
उद्देश्यको भारी बोकेर गन्तव्य स्थल काठमाडौं लागेपछि मेरो संगत मधेसी परिवार र नेवारी समाजसँग भयो । यहाँको संस्कृति चालचलन बुझ्ने सौभाग्य पाए । नेवारी समाजबाट मैले धेरै कुराहरु सिक्दै गए भने मधेसी परिवारबाट पनि नसिकेको भने होइन । नेवारी समाजको संगतसँगै मेरो मष्तिष्कमा सम्पूर्ण जातिहरु विच एकता र सम्पूर्ण धर्महरु विच सहिष्णुता अतिआवश्यकीय विषय हो भन्ने कुराले भरियो । सवै जाति, धर्म, वर्गको आफ्नो छ्ट्टै पहिचान छ । हाम्रो देशले अहिलेसम्म जातीय तथा धार्मिकआन्दोलनहरु खेप्नु परेको छैन । नेपालीहरु आ–आफ्नै सुगन्ध फैलाउँदै एउटै माला बनेर बसेका छन् । वास्तवमा क्षमतावान मान्छेहरु धेरै छन् । मानिस कोहि सानो र कोहि ठूलो हुँदैन । फरक यतीमात्र हो कि अवसर पाएका मानिसहरु र अवसर नपाएका मानिसहरु विचमात्र फरक छ । यो उनीहरुको दोष होईन ।

रसियाको यात्रा
कक्षा १२ उत्र्तीण गरेपछि एमएस्सीको लागि मैले सरकारी छात्रवृत्ति पाउन सफल भए । त्यतीवेला बिएस्सी नपढीकन एमएस्सी पढ्न पाईन्थ्यो । सरकारी छात्रवृति पाएपछि पढ्नको लागि मनमा भारी कौतुहलता बोकेर रसियाको खार्कोभ यूनिभर्सिटितिर लागें । अहिले त्यो यूक्रेनमा पर्छ । एकै पटकमा दुई विषयमा एमएस्सी गर्न मिल्थ्यो । मैले सोभियत यूनियनबाट फिजिक्स र म्याथमा ५ वर्षको मास्टर सक्काए । पढाईको सिलसिलामा म ६ वर्ष रसियामा बसें । मलाई सोभियत यूनियनमा पढ्दा खासै गाह्रो भएन । किनभने केहि हदसम्म अस्कल क्याम्पसको पढाईको तरिका र सोभियत यूनियनको पढाईको तरिका मिल्थ्यो । दुवै क्याम्पसमा महत्वपूर्ण विषयहरु लेक्चर कक्षामा दिइन्थ्यो । अस्कल क्याम्पसमा लेक्चरको कक्षामा २ सय २० जना विद्यार्थी थिए भने शोभियत यूनियनमा २ सय ५० जना थिए । अस्कल क्याम्पसमा लेक्चर कक्षामा भएका भाषा तथा हिसाबहरु फेरी गर्नको लागि समुह कक्षा हुन्थ्यो र सोभियत यूनियनमा पनि यी कुराहरु हुन्थे । जसकारण पनि मलाई सहज भयो । म जहिले पनि सोभियत यूनियनमा राम्रो विद्यार्थी भित्र पर्थें । सोभियत यूनियनको पढाई निकै राम्रो थियो । राजनीतिक रुपमा सोभियत यूनियनको विकास नभए पनि सामाजिक रुपमा त्यतिवेला सोभियत यूनियनको विकास भैसकेको थियो । एम्एसी सकेर म रसियाबाट नेपाल फर्किए ।

जागिरे यात्रा
रसियामा मास्टर सकेर आउदा म २३ वर्षको थिए । नेपाल फर्कने वित्तिकै वि.सं.२०३१ सालबाट भौतिक शास्त्र केन्दी्रय विभागमा काम सुरु गरें । त्यतीवेला नेपालमा भर्खर सेमेस्टर सिस्टम सुरु भएको थियो । तर नेपालमा काम गरेको अनुभव भने त्यती मिठो रहेन । पञ्चायतको समय भएकाले काम भन्दा बढि हैकम चल्दथ्यो । कामको त्यती धेरै महत्व थिएन । मैले राम्रो काम गरेतापनि मलाई भौतिक शास्त्र केन्दी्रय विभागबाट छोड्ने वातावरण बनाईयो । निष्किएर जा नभने पनि निरन्तरता नदिए पछि मैले वि.सं. २०३२ सालको अन्त्यमा भौतिक शास्त्र विभाग छोडें— त्यतिखे आफ्नो स्वाभिमान गिराउन सकिन ।

विभाग छोडेपछि मैले टक्सार तथा नाप तौल विभागमा रहेर काम गर्न थालें । केहि समय पछि म थाई भए । त्यहाँ ५ वर्ष जती काम गरेपछि आफ्नो शैक्षिक क्षेत्र यता भएकाले वि.सं.२०३७ सालमा भौतिक शास्त्र विभागमा नै आए । काम राम्रो गर्ने भएकै कारण मलाई पुन माग गरियो । वास्तवमा ५ वर्ष पछि पुन आउदा पनि यहाँको धेरै कुराहरु परिवर्तन भएको थिएन । वि.सं.२०३६ सालको आन्दोलन पछि समाजको सोचाईमा अलिकति फरकपन आएको थियो । तर सूचनाहरु त्यती सहजै थाहा हुँदैन थियो । विभागमा पुन जोडीएपछि करारमा भर्ति गरें । वि.सं.२०३९ सालमाको माघमा थाई भए । यहिले मलाई नाप तौलको जागिर नखाएर काठमाडौंमा नै बसेर संघर्ष गरेको भए राम्रो हुन्थ्यो जस्तो लागिरहेछ ।

अमेरीकाको यात्रा
अमेरीका जाँदा मेरो उत्साह नै छुट्टै थियो । नेपालबाट अमेरीका जाँदा म नेपाल फर्कन्न भन्ने अठोटका साथ गएको थिए । तर त्यस्तो भएन । त्यतीवेला टोफेल दिएर सिधै अमेरीका गएर पढ्न पाईने रहेछ । यो कुराको सूचना मलाई थाहा नभएकाले म अलि पछि परें भन्ने लागेको छ । आफ्नो गल्ति महशुस भएपछि मैले आफ्ना विद्यार्थीहरुलाई संधै यस्ता कुराहरुमा ध्यान दिन भनिरहेको छु । वि.सं. २०४० सालमा पि.एच.डी. गर्नको लागि अमेरीकाको यूनिभर्सिटी अफ हवाईमा गए । १ वर्ष त्यहिँ बसें । त्यहाँ मेरो रुचिको विषय नभएको कारण म रेनसेलियर पोली टेक्निक इन्सिटिच्यूट न्यर्योकमा भर्ना भए । त्यहाँ मलाई मन पर्ने सल्लाहकार टम फरुटाक हुनुहुन्थ्यो । उहाँको सर्फेस फिजिक्समा धेरै राम्रो नाम छ । त्यहाँ एक वर्ष बसेपछि प्रोफेसर भएर टोम फरुटाक कोलोराडोमा जानु भयो । म पनि उहाँसँगै कोलोराडो गए । ‘सर्फेस इनहेन्सड रमन स्क्याटरिङ’बाट सिल्भर सर्फेसमा मैले अध्ययन गरें । मेरो अन्तिम पि.एच.डी. नै सिल्भर सर्फेसमा हो । मेरो थेसिस वि.सं.२०४६ सालको माघ महिनामा सकियो । पिएचडी र ६ महिना पोस्ट डकको साढे ६ वर्ष अमेरीकामा बसें । संयोग भन्नुपर्छ नेपालमा पनि वि.सं.२०४७ सालको वैशाखमा आन्दोलन सफल भयो । आन्दोलन सफल भएपश्चात् नेपालमा काम गर्ने बाटाहरु खुल्यो र म फर्केर नेपाल आए । अमेरीकाबाट फर्केपछि भौतिक शास्त्र केन्द्रीय विभागमा नै रहेर काम गर्न थालें । अझ भनौ चक र डस्टर लिएर पुनस् त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा पढाउन थालें ।

म अमेरीकाबाट आएपछि यहाँ मटेरियल साईन्सको रिसर्च बढेको छ । त्यसमा मेरो प्रत्यक्ष भन्दा पनि अप्रत्यक्ष योगदान बढि छ । नेपाल फर्केर आउँदा मेरो इच्छा धेरै थियो । रिसर्चलाई प्रमोट गर्नको लागि एक्स्पेरिमेन्टल ल्याव खोलेर र त्यसबाट रिसर्चलाई अगाडि बढाउने चाहना थियो । यहाँ आएपछि विकासोन्मुख राजनीति देखिन । विकासोन्मुख राजनीति नभएकै कारण रिसर्चलाई संस्थागत हिसाबले विकास गर्न गाह्रो भयो । त्यसपछि वि.सं.२०५० सालमा म शिक्षा मन्त्रालयमा साइन्स एजुकेसन प्रोजेक्टको (क्अष्भलअभ भ्मगअबतष्यल एचयवभअत) को डाईरेक्टर भए । मैले २० महिना त्यहाँ काम गरें । त्यहाँ एमालेको राजनीति चल्न थालेपछि मलाई हटाईयो । मैले त्यहाँ काम गरेकै भरमा अहिले पनि माध्यामिक शिक्षा स्तरको मुख्य शिक्षक तालिम चल्दै छ । त्यसलाई परिमार्जन गर्नुपर्ने अवस्था १५ वर्ष पहिले नै थियो । तर अहिलेसम्म पनि यसमा अलिकति पनि फरक भएको छैन । हामीले १० महिनाको कार्यक्रम बनाएका थियौं । अहिले पनि २÷२ महिना अथवा ३÷३ महिनामा कार्यक्रमहरु चलिरहेको छ ।

नाष्टले दिएको धोका
वास्तवमा ल्याव अपरिहार्य कुरा हो । यसलाई नै मध्यनजर गर्दै मैले मटेरीयल साइन्सको ल्याव विकास गर्नको लागि भनेर नाष्टमा प्रस्तावना पेश गरेको थिए । उक्त प्रस्तावना नाष्ट र विश्वविद्यालय दुवैले मन पराएका थिए । प्रस्तावनामा मैले उनीहररुको नैतिक सहयोगमात्र मागेको थिए । त्यो प्रस्ताव स्विकार भएपनि नैतिक सहमति उनिहरुको कार्यमा देखिएन । त्यतीवेला नाष्टले खासै प्रगति गर्न सकेको थिएन । यसमा नेतृत्व गम्भिर नभएर हो भन्ने मलाई लाग्छ । त्यतीवेला नाष्टमा २ महिना ४ महिनाको लागि भिसीहरु आउथे र फर्कन्थे । एक्सपेरिमेन्टल ल्याव राख्ने मेरो दोस्रो चाहना थियो । सन् २००४ मा नानोटेक्नोलोजीको ल्याव हाम्रो विभागमा राख्नको लागि नाष्टमा प्रपोज गरेको थिँए । त्यसको लागि हामीसँग उच्च शिक्षाबाट आएको अलिकति सामानहरु पनि थियो । बाँकी करीब डेढ लाख रुपैयाको अरु सामानहरु चाहिएको थियो । दुर्भाग्यबस त्यसको लागि मैले नाष्टमा पेस गरेको प्रस्ताव नाष्टले हराई दियो । त्यसपछि पुन प्रस्तावना पेस गरें । त्यो पनि नाष्टको लापर्वाही गरेर हराई दियो । नाष्टले गरेको सानो त्रुटिको कारण देशलाई नै फाईदा हुने कार्य समेत असफल हुनगयो । नाष्टको यो गतिबाट नेतृत्व गम्भिर छैन भन्ने कुरा प्रष्ट हुन्छ । हाम्रो हरेक तहको नेतृत्व गम्भिर छैनन् । मन्त्रालयको प्रमुखदेखि विश्वविद्यालयको प्रमुख र विभागको प्रमुख मात्र नभई हरेक तहको नेतृत्व देशको समुन्नत विकास प्रति सचेत भएर पनि अचेत छन् । सोचाई नै राम्रो छैन । यदि साँच्चै देशको बारेमा चिन्ता गर्ने हो भने नाष्ट देखि लिएर सवै तह र तप्काका मानिसहरु गम्भिर हुन जरुरी छ ।

फिजिक्सको विकास
हामी सवैलाई थाहा भएको कुरा फिजिक्स एउटा महत्वपूर्ण विषय हो । अहिले हाम्रो कम्प्यूटेस्नल फिजिक्सको कार्यक्रम निकै राम्रो भईरहेको छ । मैले यसको प्रस्ताव सन् १९९५÷९६ मा लेखेको थिए । जसमा मलाई विश्वविद्यालयले थोरै पनि सहयोग गरेन । केहि समय पछि प्राफेसर तारा प्रसाद दासले अमेरीकाबाट आएर करिब–करिब सबै विषय वस्तुहरु दिनु भयो । उहाँले नेपालको कम्प्यूटेस्नल फिजिक्सका कार्यक्रमहरु सुरुवात गर्नु भएको थियो । त्यतीवेला वातावरण पनि सहज बनिसकेको थियो । नेपालमा कम्प्युटर भित्रि सकेको थियो । म भित्र पनि धेरै अनुभव बढिसकेको थियो । जसकारण पनि पछिल्लो समयमा सुरुवात गर्न त्यती गाह्रो भएन । वास्तवमा फिजिक्स अध्ययन गर्ने विद्यार्थीहरुको संख्या म अमेरीकाबाट आएपछि धेरै बढ्यो । सन् १९८९ मा ३० जना फिजिक्सका विद्यार्थीहरु अध्ययनरत थिए भने सन् १९९० मा ६० जना विद्यार्थी अध्ययनरत थिए । अहिले लगभग ७ सयको हाराहारीमा हरेक वर्ष फिजिक्समा विद्यार्थीहरु भर्ना हुन्छन् । तर संख्यात्मक हिसावले विद्यार्थी संख्या वृद्धि भएपनि गुणात्मक हिसावले भने राम्रो हुन सकेको अवस्था छैन ।

माक्र्सिसट दर्शन मलाई केहि थाहा छ । माक्र्सिसट दर्शनमा हेगलको “संख्या गुणमा परिवर्तन हुन्छ भन्ने सिद्धान्त छ । तर एउटा कुरा के बुझ्न जरुरी छ भने जहाँ गुण चाहिएको छ त्यहाँ संख्याले हुँदैन । जस्तैः एउटा प्रोफेसरको काम हजार जना मजदुरले गर्न सक्दैनन् । जसकारण पनि हामी गुणात्मक कुराहरुमा सचेत हुन जरुरी छ । नेपालमा संख्याको आधारमा शिक्षा हुन्छ । रिसर्च र ज्ञानको आधारमा गुणात्मकता वृद्धि गर्न सकिएको छैन । फिजिक्सलाई गुणात्मक हिसाबले लैजानु पर्छ । अमेरीकामा अध्ययन गर्दा मैले रिसर्चको सोचाई र यसको तरिका सिकेको थिए । फिजिक्सको मुलभूत ज्ञान सोभियत यूनियनको नै काफि थियो । त्यतीवेला सोभियत यूनियनले एकदमै राम्रो पाठ्यक्रम निर्धारण गरिसकेको थियो । आजभन्दा ४१ वर्ष पहिला मैले म्याथ र फिजिक्समा जुन विषय वस्तुहरुको अध्ययन गरेको थिए जुन गुणात्मकता थियो त्यो नेपालमा अहिलेसम्म पनि हुन सकिरहेको छैन । नेपालमा पनि हामीले संख्यात्मक वृद्धि भन्दा पनि गुणात्मकतालाई ध्यान दिनुपर्छ । यसको लागि उच्च शिक्षा दिने व्यक्तिहरुको भूमिका गहन हुन्छ । जस्तैः परिवारको मुख्य व्यक्ति डाका छ भने परिवारका अरु सदस्यहरु पनि डाका हुने सम्भावना प्रसस्त हुन्छ ।
फिजिक्सलाई राम्रो बनाउँदै विश्वविद्यालयको स्तर कायम गर्ने जिम्मेवारी सर्वप्रथमत शिक्षकहरुको नै हो । त्यसको जिम्मेवारी वहन उच्च तहको नेतृत्वले नै गर्नुपर्छ । नेपालमा पनि असल नेतृत्व गर्नसक्ने क्षमतावान मानिसहरु धेरै छन् । सवै क्षमतावान मानिसहरु नियतवाला छैनन् । सवैले देखेको कुरा २० जना विद्यार्थी भर्ना लीने क्षमता भएको ठाउँमा १ सय २० जना विद्यार्थी जबरजस्ती हुल्लीएको छ । मेरो गोरुको बाह्रै टक्का जस्तैगरी अमुल्य समय बिति रहेको छ । काठकोपुल बनाएर ठूलो डम्परहरु गुडाउन खोज्नु ठिक होईन । नेपालमा भौतिकशास्त्रको विकास गर्ने हो भने पनि यसका लागि दक्ष मानिसहरु धेरै छन् ।

स्वतन्त्रता र परिवर्तन
परिवर्तन कै नाममा विभिन्न समयमा श्रृङ्खलाबद्ध आन्दोलन भए । त्यस्तै वि.सं.२०४७ सालको आन्दोलनले भने नेपाली जनतालाई निकै राहत दियो । वि.सं. २००४७ सालबाट नेपालको खुकुलो वातावरणको कारण धेरै नेपालीहरु बाहिर गएर शिक्षा प्राप्त गर्ने अवसर प्राप्त गरे । बाहिर मुलुकमा गएर शिक्षा प्राप्त गरेर आएका व्यक्तिहरु र यहिँ भएको जनशक्तिलाई मुल्याङ्कन गर्ने हो भने हामीसँग दक्ष जनशक्तिको कमि छैन । हरेक कार्य क्षेत्रमा नेपाली पाउन सकिन्छ । तर पनि मानिसमा गम्भिरताको कमिको कारण राम्रोसँग काम हुन सकिरहेको छैन । नेपालीहरुमा धेरै क्षमता छ । बाहिर गएका नेपालीहरुले त्यहाँ आफ्नो क्षमता देखाएर नेपाललाई चिनाउन समेत सफल भएका छन् । वि.सं.२०४७ सालमा प्रजातन्त्रको आगमन पछि बाहिर गएर पढ्नका लागि पनि पार्सपोट बनाउन पाईने व्यवस्था भयो । मानिसहरुले स्वतन्त्रता पाए । मेरो आफ्नै कटु अनुभव भनौ म अमेरीका पिएच्डी गर्न जाँदा छलेर पार्सपोर्ट बनाएको थिए । किनभने बाहिर देशमा पढ्न जानको लागि त्यतीवेला पार्सपोट दिँईदैन थियो । मलाई पिएच्डी गर्नको लागि ६ महिनाको मात्रै पार्सपोट दिएको थियो । तर आजकाल हेर्ने हो भने पार्सपोट बनाउन कुनै समस्या छैन । यो वि.सं.२०४७ सालको आन्दोलनको उपज हो । यूवा वर्गले यसको उपयोग राम्रोसँग ग¥यो ।

परिवर्तन कै लागि वि.सं.२००७मा पनि लोकतान्त्रिक आन्दोलन भएको थियो । त्यतिवेला भएको आन्दोलनमा देश भित्रबाटमात्र नभई देश बाहिरबाट पनि भएको थियो । बाहिर बसेका मानिसहरुले नेतृत्व दिएर ठूलो भूमिका खेले । दोस्रो विश्वयुद्धमा बाहिर गएका गोर्खालीहरुले बाहिरको समाज देखे पछि अनि भारतमा पढ्न गएकाहरुले त्यहाँको परिवेष बुझेपछि हाम्रो देशमा स्वतन्त्रताको विजारोपण गर्नु जरुरी छ भन्ने सोचेर वि.सं.२००७ सालको आन्दोलन भएको थियो । उनिहरुले नै नेतृत्व गरेर जनतालाई जगाएका हुन् । अहिले पनि धेरै नेपालीहरु विभिन्न शिलसिलामा बाहिर मुलुकमा छन् ।

युवा शक्ति
युवालाई पछाडीबाट पढ्ने हो भने वायु भन्न सकिन्छ । साँच्चै युवा वायु हुन् । युवाले वायु बनेर सम्पूर्ण प्राणीको प्राण भर्न सक्छन् । तर सहि दिशा तर्फ वहेको वायुले मात्र वातावरणको सन्तुलनलाई कायम राख्न सक्छ । युवालाई सहि दिशा तर्फ लैजानको लागि नेतृत्वले भूमिका खेलेको हुन्छ । हाम्रो युवा वर्गले भएको अवसरलाई राम्रो उपयोग गरेर आफ्नो क्षमता वृद्धिका लागि धेरै कार्यहरु गरिरहेका छन् । हाम्रो देशमा रोजगारि नहुँदा पनि बाहिर गएर धेरै दुःख गरिरहेको छन् । वास्तवमा नेपालको धेरै सम्पतिको हिस्सा विदेशमा गएका युवाहरुको श्रमको उपज हो । यो सरकारले बुझ्न जरुरी छ । एक हिसावले भन्ने हो भने उनीहरुको हामीले खाईरहेका छौं । तर हाम्रो नेतृत्वले उनीहरुलाई वेवास्ता गरिरहेको छ । जुन देशको मुख्य आर्थिक स्रोत हो त्यसलाई समेत सरकारले चासो दिन सकिरहेको अवस्था छैन ।

सरकारको पनि नियत राम्रो हुनु अतिआवश्यक छ । किनकी युवा शक्तिको अवहेलना भयो अर्थात कदर हुन सकेन भने युवाहरुबाट राष्ट्रले उनीहरुको प्रतिभा तथा सृर्जनशीलताबाट फाईदा लिन नसक्ने र युवाहरु कुलतमा लाग्ने मात्र नभई सिंगो देशले नै ठूलो घाटा व्यहोर्नु पर्ने हुनसक्छ । सरकारको नियत राम्रो भएको खण्डमा मात्र देश प्रगतिको मार्गतर्फ हिंड्न सक्छ । उच्च शिक्षा पढ्ने वित्तिकै नियत ठिक हुन्छ भन्ने छैन । नैतिकता र शिक्षा भनेको दुईओटा पाटा हुन् । प्रत्येक मानिसको जीवन दुईओटा नै कुरा नहुन पनि सक्छ । तर त्यो हाम्रो नेतृत्वमा हुन जरुरी छ । हामीले मुल्याङ्कन गर्ने हो भने शिक्षित मान्छेहरुको पनि नैतिकता विग्री रहेको सहजै देख्न सकिन्छ । हाम्रो समाज भनेको भेडाहरुको बथान हो । भेडाहरुले जसरी अगाडिको भेडालाई अन्धाधुन्दा पछ्याउँछन् त्यसरी नै मानिसहरुले पनि अगाडिको नेतृत्वलाई पछ्याई रहेको हुन्छ । असल नेतृत्व भाग्य भएको देशले मात्र पाउँछ । त्यो हाम्रो देशमा छैन । युवाहरुले पनि यो बुझ्न जरुरी छ भेडाले जस्तै गरी हिंड्नु ठिक होईन । राष्ट्रले पनि युवा शक्तिलाई सम्मान दिन सक्नुपर्छ ।

माता÷पिताको प्रेम
संसारमा माता÷पिता भन्दा ठूलो अरु केहि हुन सक्दैन । वास्तवमा हाम्रो जीवन पिताको जिम्मेवारी र माताको कोखको देन हो । प्रत्येक मानिसको पहिलो घर नै माताको कोख हो । हामीले यो कहिल्यै बिर्सनु हुँदैन । माता÷पिताले जहिले पनि सन्तानको भलो चाहेका हुन्छन् । मेरो पिताले २ कक्षामात्र पढ्नु भएको थियो भने आमाले आफ्नो नाममात्र लेख्न जान्नुहुन्थ्यो । तर उहाँहरुको इच्छा मेरो बच्चाहरुले राम्रो पढ्नुपर्छ भन्ने थियो । त्यसैले जती दुख कष्ट सहेर भएपनि उहाँहरुले हामीलाई विद्यालय पठाउनु भयो । हाम्रो भविष्य उज्वल होस् भनेर नै क्याम्पसको लागि खर्च जुटाउनु भयो । संधैं हामीलाई पढ्न प्रेरित गरिरहनु भयो ।

त्यतीवेला हाम्रो समाजमा ठूला– ठूला जमिनदारका बच्चाहरु पनि पढ्न सक्दैन थिए । पढ्न पनि चाहँदैन थिए । किनभने त्यो वेला अभिभावकबाट उचित सहयोग थिएन । अभिभावकहरु पनि पढाउनु पर्छ भन्ने कुरामा सचेत थिएनन् । तर पनि हाम्रो पिता÷माताले सदा पढ्नको लागि प्रेरित गरिरहनु हुन्थ्यो । जसबाट के प्रष्ट हुन्छ भने थोरै÷धेरै पढेकोभन्दा पनि मानिसमा गम्भिरता हुनुपर्छ । अर्को कुरा अभिभावक अर्थात नेतृत्वको भूमिका निकै ठूलो हुन्छ ।

वास्तवमा प्रेम वलवान चिज हो । मेरो माता÷पिताले म प्रति गरेको प्रेमकै कारण म आज यहाँसम्म आइपुग्न सफल भएको हुँ । संसारमा मन बाध्ने डोरीको आविष्कार नभएरै होला वैज्ञानिकहरुले पनि आफ्नो मन बाध्ने उपकरणको निमार्ण गर्न नसकेका, र त मानिसको मनको एक कुनामा भावना बग्ने भएको । मेरो मनमा पनि माता÷पिताको भावना बगिरहन्थ्यो । माता÷पिताको प्रेमबाट टाढा हुनुपरेकै कारण अमेरीकामा हुँदा मेरो मानसिक स्थीती त्यती ठिक हुन सकिरहेको थिएन । म अमेरीकामा नै हुँदा मेरी आमा जसले मलाई यस धर्तीमा पहिलो पाहिला चाल्न सिकाईन् उनको मृत्यू भयो । तर ठूलो दुर्भाग्य त्यो कुरा मैले थाहा पाउन सकिन । थाहा नहुँदा नहुँदै पनि मलाई भित्रबाट आभाष भएको थियो । त्यसैले म कुनवेला पिएच्डी सकिन्छ र नेपाल फर्कन पाउँछु भनेर दिन गनेर बसेको थिए ।

विवाह
विवाह अपरिहार्य कुरा हो । मैले अमेरीकाबाट फर्केर आएपछि शान्ति मानन्धरलाई विवाहको प्रस्ताव राखें । उहाँको दिदिहरु मेरो मिल्ने साथि भएकै कारण उहाँले मेरो विवाह प्रस्ताव स्वीकार गर्नु भयो । त्यसपछि मैले विवाह गरें । हाम्रो एउटा छोरो पनि छ । उसको नाम साकार व्याहुत हो । हाम्रो एक किसिमले मागि विवाह हो । अहिले छोरो अमेरीकामा नै ब्याचलरर्स अन्तिम सेमेस्टर पढ्दै छ ।

जीवन दर्शन
विगतको गल्तिहरुबाट नयाँ कुरा सिकेर वर्तमानमा सुधार गर्दै जानु नै जीवन हो । जीवन भनेको एउटा अनुभवहरुको संग्रह हो । जीवन कहाँ गएर टुंगिन्छ यो कसैलाई थाहा हुँदैन । जीवनको पुरै कालखण्ड एउटै किसिमको हुँदैन । कहिले पलपलमा जिन्दगीको जात्रा भोग्नुपर्छ भने कहिले जिन्दगीमा पलाएका नराम्रो क्षणहरुको पनि सामना गर्न सक्नुपर्छ । जीवनलाई जसरी चाह्यो त्यसरी परिभाषीत गर्न सकिन्छ किनकी हरेक मान्छेको जिन्दगी जीउने शैली फरक हुन्छ । जीवन एउटा सुगन्धित फुल सोचे फुल हो भने काँडा सोचे काँडा नै हो । मलाई लाग्छ जिन्दगीको अर्को नाम संघर्ष हो ।

मैले आफ्नो जीवनमा विर्सनै नसकेको परिभाषित गर्दा दर्शकमा बस्नु भएको प्रोफेसर कानेरले गर्नु भएको प्रशंसा हो । मैले थेसीस डिफेन्स गरि सकेपछि उहाँले उठेर नै केहि समय मेरो प्रशंसा गर्नु भएको थियो । उहाँले यस्तो सामान्य तरिकाबाट न्यूट्रोन स्टार जस्तो कम्प्लीकेटेट आईडियाका इनर्जी स्टेटहरु वर्णन गर्न सक्नु धेरै ठूलो कुरा हो भन्नु भएको थियो । उहाँ मेरो जिन्दगीकै पहिलो प्रशंसक हुनुहुन्छ । अहिले उहाँ यस धर्तिमा नभएपनि उहाँ एक प्रसिद्ध वैज्ञानिक पनि हो । उहाँले मलाई प्लाज्मा फिजिक्स र मेटल फिजिक्समा पढाउनु भएको थियो । उहाँको नाम सोलिड स्टेड फिजिक्समा धेरै राम्रो छ । हामीले उहाँको नाममा आजवेल कानेरी ‘इफेक्ट’ हेर्न सक्छौं ।
मानिसले जीवनमा समयलाई बुझ्न सकेन भने कहिल्यै सफल हुन सक्दैन । मैले पनि विस्तारै समयलाई चिन्दै गए । तर आफ्नो जीवनमा कसैले मलाई सम्मान गरोस्, सिंहासनमा राखेर माला लगाईयोस् भन्ने इच्छा कहिल्यै पनि थिएन । खाली मैले आफ्नो कामसँग मात्र सम्बन्ध राखें । मैले कहिल्यै महेन्द्र विद्या भूषण थापिन किनभने महेन्द्र विद्या भूषण थाप्नका लागि निवेदन गर्नु पथ्र्यो । मेरो मानसिकता पुरस्कार मलाई बक्सियोस् भनेर लिने कुरा होईन भन्ने थियो । त्यसपछि वि.सं.२०७१ सालमा म रिटायर भए । रिटायर भएपछिको जीवन घरकै काममा वितिरहेको छ । तर अव बाँकी जीवनलाई विज्ञान प्रविधिकै विकासका लागि समर्पित गर्ने सोच छ । जीवनमा म कहिल्यै सामाजिक हुन सकिन । यहि नै मेरो जीवनको कमीकमजोरी हो ।

धर्म तथा भगवान प्रतिको धारणा
धर्मले मानिसलाई कुकर्म गर्नबाट जोगाउँछ । यो व्यक्तिगत कुरा पनि हो । धर्म भनेको एउटा आस्था हो । त्यसैले धर्ममा विज्ञान छैन । हामीले विज्ञान प्रति विश्वास ग¥यौं भने विज्ञान नै एउटा धर्म हो । किनकी विश्वास नै धर्म हो । भगवान भनेको प्रकृति हुन जसले यो संसारलाई गति दिएको छ । विज्ञानले त्यही नियमहरुको अध्ययन गर्छ । जसकारण पनि विज्ञान र धर्म एकअर्कामा सम्बन्धित छन् । तर विज्ञानका कुराहरु युनिभर्सल हो भन्ने विज्ञानको विश्वास छ । विज्ञान एकठाउँबाट अर्कोठाउँमा जाँदा परिवर्तन हुँदैन । त्यसैले यदि विज्ञानको नियम परिवर्तन हुँदैन भने सर्जकको आवश्यकता पर्दैन । मान्छेको उत्पतिदेखि विनाशसम्म र अणुको उत्पतिदेखि संसारको संरचनासम्म सवै वैज्ञानिक नियम अनुसार चल्छ भने भगवानको आवश्यकता विज्ञानलाई छैन भन्ने मेरो धारणा छ । वास्तवमा मानव शरीर संसारमा सवै भन्दा पूर्ण छ । दिमागले हृदयलाई नियन्त्रण गर्छ । तर हृदयको कतिपय आधारभुत कार्यहरुलाई दिमाखले नियन्त्रण गर्दैन । यिनिहरु अन्तर सम्बन्धित छन् । भगवान छन् कि छैनन् भन्नेबारेमा सायद पूर्ण ज्ञान कसैलाई पनि छैन । र यो विवादस्पक विषयमा मेरो खासै ध्यान जाँदैन ।

प्रस्तुतिः लक्ष्मण नेवा र स्मृति अर्याल